بحث وحدت وجود از مباحث بسیار مهم فلسفه به حساب می آید و دارای سابقه طولانی در فلسفه و هم چنین دارای تطور زیادی در این رشته می باشد. این بحث اگر چه فلسفی است اما صد در صد جنبة عینی و خارجی دارد و مبداً آن این است که اصالتاً ما معتقد هستیم که واقعیتی وجود دارد و جهان هیچ در هیچ نیست اصل دیگر این است که ذهن ما به تکثیر این اصل می پردازد و مظاهر گوناگونی برایش پیدا می کند مثل انسان، سنگ، گاو، خورشید، درخت و... یعنی اصل اول می گفت ما موجودی داریم و اصل دوم می گوید که ذهن این موجود را به شکل موجودات در ذهن پدیدار می کند حال این کثرتی که ذهن پدیدار کرده است واقعاً نماینده کثرت واقعی موجودات است یا به هیچ وجه ذهن نماینده کثرتی در واقع و نفس الأمر نیست به تعبیر دیگر وجود که از لحاظ ذهن ما مفهوم واحدی بیش نیست و حقیقت آن طرد کننده عدم است و همین موجود تشکیل دهنده خارج است آیا واحد است یا کثیر اگر واحد است چرا ذهن ما انواع کثیر و افراد مختلف دریافت می کند و اگر کثیر است و دارای وجودهای متعدد است چرا وجود بیش از یک مفهوم واحد در ذهن ما ندارد؟

برای پاسخ سؤال فوق سه نظر مطرح است الف: وحدت وجود ب: کثرت و تباین وجودات ج: وحدت در کثرت و کثرت در عین وحدت یا به اصطلاح تشکیک وجود.

آنان که وحدت وجود را می گویند معتقد هستند که وجود مساوی با وجوب ذاتی (خداوند) است و وجوب ذاتی مساوی با وحدت من جمیع الجهات است پس وجود مساوی با وحدت من جمیع الجهات است و آنان که قائل به تباین و کثرت وجودات هستند می گویند وجود امر واحد از جمیع جهات نیست که هیچ گونه کثرتی در ذات او نباشد بلکه کثیر و مختلف است یعنی وجودات است که خارج را تشکیل داده اند نه وجود و این وجودات متعدد با هم در تباین بوده و هیچ گونه وجه شباهت و سنخیت و جنسیتی بین آنها در کار نیست و نظریه سوم می گوید: وجود تنها امر اصیل و عینی است و حقیقت واحد است ولی دارای درجات و مراتبی می باشد و اختلاف موجودات خارجی تنها به مراتب شدت و ضعف آنان است مثل عدد 3 و 5 که هر دو یک هویت دارند و از واحدها ساخته شده اند ولی 5 بیشتر از 3 است و مانند نور خورشید و لامپ که هر دو نور هستند ولی شدت و ضعف دارند و مانند سرعت و کندی که هر دو یک چیز هستند ولی مراتبشان مختلف است وجود هم یک امر است اما دارای مراتب فراوان است که هر شیء که ما می بینیم مرتبه ای از مراتب وجود است این نظریه سوم مقبول حکمت متعالیه افتاده است و دو نظریه دیگر را مردود می شمارند ادله و شواهد آنان بر صحّت این نظریه را در کتب تفصیلی فلسفه باید جستجو شود. [i]