اصالت فرد و اصالت جامعه (Individualism and collectivism)

یکی از اساسی ترین موضوعاتی که در شناخت جامعه در مقایسه با موضوعات دیگر جامعه شناسی، نقش کلیدی و تعیین کننده ای دارد، موضوع اصالت فرد و جامعه و رابطه متقابل آنان است؛ بنابراین، بحث و گفت و گو در باب اصالت فرد یاجامعه از دیرباز مورد توجّه متفکّران اجتماعی بوده؛ امّا در اواخر قرن نوزدهم، به این مبحث توجّه بیش تری مبذول شده است.

(صفحه 260)

نماینده این دو جریان بین جامعه شناسان جدید، یکی امیل دورکیم (Emile Durkheim) است که از اصالت جمع  طرفداری می کند. دورکیم برای جامعه، وجودی عینی و هویتی مستقل و خاص را قائل بود و فرد را جزئی از جامعه  می دانست. دورکیم، بشر را انسان دوبُعدی می دید که از یک سو بدن، میل و اشتها دارد و از سوی دیگر، دارای شخصیت اجتماعی است؛ امّا انسان فقط در بُعد اجتماعی، صورت انسانی به خود می گیرد و فقط از طریق جامعه، به معنای کامل، انسان  می شود.

نماینده اصالت فرد، گابریل تارد (Gabriel Tarde) است که اصالت را به فرد می دهد و می گوید:

اگر فرد را کنار بگذاریم، اجتماع هیچ است. در مقابل این دو جریان، فلاسفه عمل گرا (Pragmatic) اعلام داشتند که هیچ گونه تمایزمعناداری بین فرد و جامعه وجود ندارد. افراد در جامعه و توسّط جامعه شکل می گیرد، امّا در عین حال، انسان خلّاق، کنش فردی و اجتماعی را چنان می سازدکه هست (توسلی، 1369: ص 278).

به هر حال باید گفت که هم پیروان مکتب اصالت فردی، و هم پیروان مکتب اصالت جمعی، از وابستگی متقابل آگاهی فردی  و آگاهی جمعی به یک دیگر غافل بوده اند؛ زیرا هر دو، آگاهی را نوعی آگاهی در خود بسته و در خود فرو رفته پنداشته اند (مندراس و گورویچ، 1369: ص 33).

استاد مطهری، براساس آیات قرآنی، به اصالت فرد و جامعه معتقد بوده، این دو را نافی هم نمی داند و دیدگاه کسانی را که  فقط به تکامل جامعه به صورت یگانه معیار می پردازند نقد می کند و معتقد است که این معیار، علمی و حقیقی نیست؛ بلکه  افزون بر معیارهای تکامل جامعه، معیارهای فردی نیز وجود دارد. در مقابل، به دیدگاه رابطه فرد و جامعه معتقد است و می فرماید:

جامعه فرد را می سازد، منتها فرد نیز به اعتبار شخصیت اجتماعی اش جامعه را می سازد؛ زیرا افراد دیگری را می سازد که از افراد دیگر، جامعه تشکیل می شود... (مطهری، 1369: ج 1، ص142).

در جای دیگر می گوید:

ترکیب فرد و جامعه، نوعی است که در آن، فرد، اصالت و شخصیت دارد در عین این که جمع هم اصالت و شخصیت دارد. تحقّق شخصیت فرد در جامعه، وتحقّق شخصیت جامعه در فرد صورت می گیرد و این سخن شبیه نکته ای است که فلاسفه ما در باب وحدت در عین کثرت، و کثرت در عین وحدت می گفتند...(مطهری، 1371: ص 75).

(صفحه 261)

توازن اجتماع به این است که حقوق همه افراد رعایت بشود؛ حقّ اجتماع هم رعایت بشود. از آن فرضیه که اساساً حقوق افراد به کلّی معدوم بشود، هرگز توازن  اجتماع به وجود نمی آید و عدالت بر پایه حقوق واقعی و فطری استوار است؛ یعنی هم فرد حق دارد و هم اجتماع (مطهری، 1368: ج 1، ص 337 328).

تکامل اجتماعی (Social evolution)

بحث از تکامل و کمال جویی انسانی از عمده ترین مباحثی است که در علوم متعدّدی از قبیل روان شناسی، انسان شناسی فلسفی، مردم شناسی، جامعه شناسی و فلسفه تاریخ مطرح می شود. در روان شناسی و انسان شناسی، بحث از این است که آیاانسان دارای استعداد و غریزه ای است که او را به سمت کمال می کشاند. آیا انسان بالذّات کمال جو است یا کمال جویی، عرضی و فرعی است؟

در مردم شناسی، بحث از تطّور جوامع انسانی از حالت بسته به سمت جوامع باز است. بحث از تغییر حالت جوامع به اصطلاح ابتدایی به جوامع نیمه متمدّن، و در جامعه شناسی و فلسفه تاریخ، بحث از این است که آیا تطوّرات و تغییرات اجتماعی جهت ثابت و سمت و سویی دارد، و اگر حرکت زندگی جمعی انسان ها جهت داشته باشد، آیا مسیری تکاملی  می پیماید یا این که سیر زندگی انسان ها، بالضّروره متکامل نبوده و دارای مسیرهای متعدّد است؟

استاد مطهری معتقد است:

بحث از تکامل، از مهم ترین مباحث فلسفی است. این بحث خصوصاً در فلسفه جدید، مقام ارجمندی دارد. در قرن نوزدهم بعضی از فلاسفه مانند هربرت  اسپنسر انگلیسی، پایه تحقیقات فلسفی خود را اصل تکامل قرار دادند. برگسون فرانسوی نیز برای اصل تکامل، اهمیّت فراوانی قائل شده است. کشف تبدّل و تکامل انواع در زیست شناسی و کشف تکامل اجتماع در جامعه شناسی سبب شد که اصل تکامل، مقام شامخی در فلسفه و علوم حیازت کند. در فلسفه اسلامی، کسانی که قائل به حرکت «جوهریه» هستند، برای اصل تکامل، پایه و مرتبه عالی قائل می باشند (مطهری، 1368: ج 4، ص 22)؛

بنابراین تحوّل پذیری در ذات هر موجود حادث وجود دارد و جامعه نیز چون حادث است، امکان ندارد بدون تحوّل باقی  بماند و تحوّل پذیری در سرشت هر جامعه نهفته است و از آن قابل تفکیک نیست.

(صفحه 262)

تعریف تکامل اجتماعی

استاد مطهری، ابتدا تکامل اجتماعی را از دیدگاه جامعه شناسان بررسی می کند و می گوید:

تکامل عبارت است از باز شدن، شکفته شدن، گسترش شدن، توسعه پیدا کردن و کارایی بیش تر پیدا کردن. به نظر برخی از جامعه شناسان همانند اسپنسر، تکامل اجتماعی به معنای تنوّع و تقسیم کار بیش تر است؛ یعنی هرچه جوامع به سمت تقسیم کار بیش تر و تخصّصی تر شدن کارها پیش بروند و روابط پیچیده تری به آن ها حاکم گردد، کامل تر می شوند (مطهری،1363: ص243241 و نیز CF: Nicholas P 047691).

بعضی دیگر، تکامل را عبارت از افزایش امکانات یک شی ء دانسته اند. به نظر این عدّه، جامعه اگر به طرفی برود که مرتّب بر امکاناتش افزوده بشود، تکامل پیدا می کند (همان: ص 245).

به نظر استاد مطهری، هر یکی از این دو تعریف، تعریف حقیقی تکامل نیست؛ بلکه از لوازم آن است؛ یعنی این تعریف ها در عین این که درست است، تعریف خود واقعیت تکامل نیست و از نظر ما، این تعریف ها بیش تر درباره آثار تکامل است، نه خود تکامل.

استاد مطهری، در تعریف تکامل می گوید:

تکامل این است که یک شی ء، یک مرتبه واقعیتی را داشته باشد. بعد در مرحله بعد، همان واقعیت را در درجه بالاتر داشته باشد. در واقع، تکامل، تعالی دروجود و اشتداد در هستی است...، پس تکامل اجتماعی از راه وفاق ها، هماهنگی ها، تعاون ها، همسازی ها و سازگاری های جمعی پدید می آید، نه از راه نزاع ها و اختلاف ها و دعواها و تضادها (همان: ص 276).

معیار تکامل اجتماعی

استاد شهید مطهری برای دستیابی به معیار تکامل جامعه معتقد است:

باید راهنمای خود را در تکامل جامعه ها، متن خلقت قرار دهیم؛ همان طور که در عدالت هم راهنمای ما متن خلقت است. ... هرچه استعدادهایی که در متن خلقت در نهاد انسان ها و در نهاد جامعه انسانی قرار داده شده است، بیش تر به فعلیت برسند، جامعه بیش تر به کمال رسیده است (همان: ص 278).

استاد، افزون بر آن که پیچیدگی جامعه و گسترش امکانات آن را لازمه تکامل اجتماعی

(صفحه 263)

می داند، التزام افراد جامعه به امورمعنوی و ارزش های انسانی را نیز از معیارهای تکامل جامعه به شمار می آورد و می گوید:

جامعه ای کامل است که از وجود شدیدتر و قوی تر برخوردار است و البتّه لازمه آن، گسترش و پیچیدگی و افزودگی در امکانات و قوامی باشد، در عین این که درمفهوم تکامل، تعالی خوابیده است. پیشرفت ها و توسعه ها و تقسیم کارها هنگامی که با تعالی انسان همراه باشد، تکامل اجتماعی را پدید می آورند (مطهری، 1366: ص 10).

از نظر استاد مطهری، معیار تکامل جامعه، انسانیت است. وی بر مبنای نظریه فطرت و این که لازمه آن، پذیرش انسانیت  است، تکامل جامعه بشری را در انسانیت انسان می داند. گاهی نیز مسیر تکاملی جامعه را به تبع سیر تکاملی انسان و جهان، سیر هدایت شده می داند و می فرماید:

از نظر قرآن، سیر تکاملی جهان و انسان و اجتماع یک سیر هدایت شده و هدفدار است و بر روی خطّی است که صراط مستقیم نامیده می شود و از لحاظ مبدأو مسیر و منتها مشخّص است. انسان و اجتماع متحوّل و متکامل است؛ ولی راه و خط مسیر، مشخّص و واحد و مستقیم است (مطهری، 1366: ص 84).

دیدگاه ها و نظریه های تکامل اجتماعی

یکی از دیدگاه ها و نظریه های مهمّ تطوّرگرایی در فلسفه تاریخ و جامعه شناسی، دیدگاه کارل مارکس (MarxCarl)، فیلسوف، اقتصاددان، جامعه شناس، مورّخ و نظریه پرداز سیاسی است. آثار او بیش تر به مسأله تضاد وتغییرات اجتماعی اختصاص دارد. استاد مطهری معتقد است:

از نظر جامعه شناسی مارکسیسم، سازمان ها و بنیادهای جامعه، همه در یک سطح نیستند. جامعه مانند ساختمانی است که یک پایه و زیربنا دارد و بقیه  قسمت های آن بر روی آن پایه بنا می شود و تابع آن هستند. پایه و زیربنای جامعه، اقتصاد است و تغییر اوضاع و احوال اقتصادی باعث تغییر نهادهای  اجتماعی خواهد شد و تغییر عوامل اجتماعی، باعث تغییر رفتار انسان ها می گردد؛ پس انسان از جامعه شکل می گیرد، و جامعه از اقتصاد، و اقتصاد هم ساخته روابط تولید و در نهایت ابزار تولید است. شکل ابزار تولید است که جامعه را می سازد و جامعه است که انسان را می سازد (مطهری، 1366: ص 27 21).

طبق این نظریه، وجدان هر کسی انعکاسی است از وضع زندگی مادّی او به حکم این که در اجتماع، اصالت از آنِ مادّه است و ناچار باید طرز قضاوت هرکس را در وضع مادّی زندگی آن جست و جو کرد (مطهری، 1369: ج 1، ص 102).

(صفحه 264)

به عبارت دیگر، مارکس معتقد است:

آگاهی آدمیان نیست که تعیین کننده هستی آن ها است؛ برعکس، این هستی اجتماعی آدمیان است که آگاهی آنان را تعیین می کند (آرون، 1366: ج 1، ص 163 و نیز Marx 1969 P 51).

استاد شهید معتقد است که مارکس، در فلسفه تاریخ خود، با اصالت دادن به اقتصاد، به نفی فطرت پرداخته، در واقع انسان رافاقد سرشت، و تمام ابعاد وجودی او را ساخته و پرداخته جامعه می داند و در نقد این نظریه مارکس می گوید:

طبق این نظریه، واقعیت انسانی، هر چند همراه و در دامن تکامل حیوانی و مادّی آن رخ می نماید، ولی به هیچ وجه سایه و انعکاس و تابعی از تکامل مادّی او نیست. خود واقعیتی است مستقل و تکامل یابنده. همان طور که از جنبه های مادّی اثر می پذیرد، در آن ها تأثیر می کند. تعیین کننده سرنوشت نهایی انسان سیر تکاملی اصیل فرهنگی او و واقعیت اصیل انسانی او است، نه سیر تکاملی ابزار تولید. این واقعیت اصیل انسانیت انسان است که به حرکت خودادامه می دهد و ابزار تولید را همراه سایر شؤون دیگر زندگانی متکامل می کند، نه این که ابزار تولید خود به خود متکامل می شود و انسانیت انسان به مانندابزاری توجیه کننده نظام تولیدی، تحوّل و تغییر می پذیرد (مطهری، 1372: ص 16 و 17).

استاد مطهری در ادامه تبیین نظریه تکاملی خطّی مارکس معتقد است: مارکس، از جمله کسانی است که قائل به تکامل است؛ ولی قائل به هدف نیست و بنابر نظر مارکسیسم، تاریخ، حرکتی یکنواخت دارد و رجوع به تاریخ معنا ندارد؛ یعنی مارکسیست ها عقیده دارند که جامعه در هر وضعی از وضع قبلی خودمتکامل تر است. چرا؟ زیرا تکامل را به صورت تضاد توجیه می کنند که جامعه در هر وضعی که هست، در درونش تضادی برقرار می شود و این تضاد، میان عوامل نو و پیش برنده و عوامل کهنه و مرتجع می باشد. ... در این فرضیه، تراجع و انحطاط معنا ندارد (مطهری، 1369: ج 1، ص 244 و 245).

استاد در نقد نظریه تکامل خطّی مارکسیست ها می فرماید:

اشکال نظریه مارکسیست ها این است که طبق قوانین دیالکتیک، جایی برای پیری و مرگ، نه در فرد و نه در جامعه نیست؛ بنابراین نباید درطبیعت ودرتاریخ، پیری و فرسودگی و مرگ وجودداشته باشد؛ (همان: ج 1، ص 245).

آن گاه در تبیین نظریه صحیح در زمینه تکامل تاریخ می گوید:

تاریخ در مجموع خودش رو به تکامل است؛ ولی این بدان معنا نیست که تاریخ، مانند قافله ای

(صفحه 265)

است که دائماً قدم به قدم جلو می رود؛ چون عاملش انسان است، نه طبیعت، و انسان یک موجود آزاد و مختار است. تاریخ باید در یک مسیری حرکت کند؛ ولی جامعه گاهی ممکن است به راست منحرف شود و قهراً ازهدفش دور گردد، گاهی ممکن است به چپ منحرف شود. گاهی ممکن است از حرکت باز ایستد...؛ ولی در مجموع همیشه از مبدأ دور، و به مقصد نزدیک می شود (همان: ج 1، ص 245 و 246).

از مجموعه سخنان استاد مطهری در نقد و بررسی تکامل خطّی مارکسیستی به خوبی روشن می شود که تکامل اجتماعی مورد پذیرش ایشان، تکاملی مجموعی است که از مقایسه یک عصر با عصر پیشین آن فهمیده می شود. استاد مطهری افزون بر نقد نظریه تکامل خطّی مارکس، نظریه تکامل خطّی اگوست کنت (Auguste comte)، جامعه شناس فرانسوی  را در تبیین دوره های سه گانه فکر بشر (Law of the three stages) که شامل دوره ربّانی، فلسفی و علمی است، نقد می کند ومی گوید:

ممکن است این سه دوره اگوست کنت از نظر عامّه و توده مردم صحیح باشد به این معنا که در یک دوره، مردم علّت یک حادثه مثلاً بیماری را موجوداتی نامرئی از قبیل دیو و جن بدانند و در دوره دیگر، به نظامات طبیعی پی ببرند و در دوره دیگر، رابطه خود پدیده ها را از راه تجربیات علمی کشف کنند؛ ولی تقسیم بندی فکر بشر به این نحو غلط است. اگر بخواهیم ادوار تفکّر بشر را تقسیم بندی کنیم، باید افکار مفکّران بشر را، نه توده و عامه را مقیاس دوره هاقرار دهیم. در این جا است که می بینیم تقسیم بندی اگوست کنت سرتا پا غلط است. هرگز اندیشه بشری که مفکّران هر دوره ای، نمایندگان آن هستند، این چنین سه دوره ای را طی نکرده است. از نظر متد اسلامی، همه این تفکّرات در یک شکل خاص با یک دیگر قابل جمع هستند؛ یعنی یک فرد در آن واحدمی تواند طرز تفکّری داشته  باشد که هم الاهی باشد، هم  فلسفی و هم  علمی (مطهری، 1370: ص6664).

نقش شخصیت در تاریخ

بدون شک، رهبران و نوابغ، در مقایسه با دیگران، نقش بیش تری در ساختن تاریخ و تحوّلات مهمّ اجتماعی دارند. مروّجان  نظریه جبرزیستی و نژادی از جمله کسانی هستند که می خواهند حرکت و تکامل زندگی اجتماعی انسانی واقعیت ها وپدیده ها و مسائل آن و نیز شخصیت و

(صفحه 266)

کنش های فردی را با عوامل نژادی و زیستی توجیه کنند. این نظریه، بیش تر از سوی کسانی مطرح می شود که برای تفاوت های اجتماعی و فردی، مبنایی زیستی و طبیعی قائل هستند.

یکی از مهم ترین نظریاتی که در این زمینه با ظاهری علمی در ممالک سرمایه داری رشد یافت، نظریه گردش نخبگان (Circulation of elites) یا سرآمدان قدرت بود.

ویلفردو پاره تو (Vilfredo pareto)، اقتصاددان و جامعه شناس ایتالیایی، یکی از معروف ترین مروّجان این نظریه به شمار می رود. این نظریه، از پایدارترین وجه جامعه شناسی پاره تو درباره تحولات اجتماعی است. به نظر وی، جامعه، از«توده ها» و «نخبگان» ساخته شده و نخبگان، مسؤول و مسبّب تحوّلاتند. به طور کلّی، وی مردم را از لحاظ جسمی،اخلاقی و هوشی نابرابر می داند. در هر جامعه و در هر یک از گروه ها و طبقات جامعه، بعضی افراد از دیگران مستعدترند ونخبگان، مستعدترین افراد هر گروه و جامعه اند (Pareto 1935 P 2027).

در قرون اخیر، توماس کارلایل (Thomas carlyle)، نویسنده معروف انگلیسی و پرچمدار و معروف ترین طرفداراین نظریه، مدّعی است:

رویدادهای مهمّ ملّی یا جهانی تحت تأثیر افرادی برجسته است که سازنده آن رویدادها هستند. به یک معنا این مردان بزرگ هستند که تاریخ را می سازند (کریمی، 1373: ص 120).

به عبارتی دیگر کارلایل معتقد است:

مردان بزرگ، موتور حرکت اجتماعات بشری بوده اند و تاریخ با نوابغ و قهرمانان آغاز می شود (مطهری، 1372: ص 480).

استاد مطهری معتقد است که نظریه «بزرگ مرد در رهبری» در حقیقت بر دو فرض استواراست:

فرض اوّل این که جامعه فاقد طبیعت و شخصیت است؛ یعنی ترکیب جامعه از افراد، ترکیب حقیقی نیست؛ افراد، همه مستقل از یک دیگرند. از تأثیر و تأثّر افراد از یک دیگر، یک روح جمعی و یک مرکّب واقعی که از خود، شخصیت و طبیعت و قوانین ویژه داشته باشد، به وجود نمی آید. ... حوادث اجتماعی چیزی جزمجموع حوادث جزئی و فردی نیست. فرض دوم این است که افراد بشر، بسیار مختلف و متفاوت آفریده شده اند. اکثریت قریب به اتّفاق انسان ها فاقد ابتکار وخلاقیت و آفرینندگی می باشند. اکثریت، مصرف کننده فرهنگ و تمدّنند، نه تولید کننده آن ها. روح این

(صفحه 267)

اکثریت روح تقلید و دنباله روی و قهرمان پرستی است؛ امّا اقلیتی بسیار معدود از انسان ها قهرمانند، نابغه اند (همان: ص 480 و 481).

استاد مطهری معتقد است: هر دو فرض این نظریه که اساس نظریه برگزیدگان بر آن بنیاد نهاده شده مخدوش است و ادلّه خود را بدین ترتیب ارائه می دهد:

فرض اوّل، از آن جهت درست نیست که جامعه از خود، شخصیت و طبیعت و قانون و سنّت دارد و برطبق آن سنن کلّی جریان می یابد. آن سنّت ها در ذات خودپیشرونده و تکاملی می باشند. در فرض دوم هر چند جای انکار نیست که افراد بشر مختلف آفریده شده اند، ولی این نظر هم صحیح نیست که تنها قهرمانان و نوابغ قدرت خلاقه دارند و اکثریت قریب به اتّفاق مردم فقط مصرف کننده فرهنگ و تمدّنند. در تمام افراد بشر، بیش و کم استعداد و خلّاقیت و ابتکارهست؛ بنابراین، همه افراد و لااقل اکثریت افراد می توانند در خلق و تولید ابتکار سهیم باشند؛ گو این که سهمشان نسبت به سهم نابغه ها ناچیز است (همان: ص 481).

نتیجه

یکی از زوایای قابل تأمّل و تدقیق در روش نوشتاری و گفتاری استاد مطهری، شناخت اندیشه های زمان خویش از یک طرف،و تیزبینی و نکته سنجی وی در تحلیل و تبیین اندیشه های جامعه شناسی جامعه اسلامی از سوی دیگر است که استاد را برآن داشت تا بر محور اسلوب و سیاق و روش خاص به نقد تحلیلی، تبیینی، نقد نقضی و نقصی آن ها بپردازد. بر این اساس، از مطالب صفحات پیشین این مقاله چند نکته اساسی حاصل می شود:

1-اندیشه ها و افکار، اگرچه از شخصیت های بزرگ نیز قابل نقد وارزیابی بوده، تأویل بردار و نقدپذیرند.

2-در پرتو نقد آرا و تضارب اندیشه ها است که دیدگاه ها و آرای نو و پخته تر تولّد می یابد.

3-جرح و تعدیل، نقد و توزین اندیشه هرگاه بر اساس اندیشه و بدون پیش داوری باشد، جنبه پیرایش اندیشه ها را در پی خواهد داشت.

4-فقط استدلال، برهان، شناخت قلمروها، قوانین اندیشه ها و دریافت روش های مربوط به آن باید غایت و هدف نقّادی گری ها باشد و بس.

(صفحه 268)

5-حضور نقداندیشی و نقّادی گری، نشانه حیات فرهنگی و علمی جامعه، و دلیلی بر عرضه آرا و اندیشه ها در عرصه فرهنگ و تمدّن  خواهد بود.

6-مطلق نداشتن اندیشه ها، پرهیز جدّی از مطلق نگری و مطلق سازی در عرصه اندیشه های جامعه شناسی.

7-پرهیز از افراط و تفریط در نقد و محاسبه افکار و اندیشه ها نیز بستر خوبی در ظهور آرای علمی اندیشه وران بزرگ دنیا خواهد شد.

به امید آن که مباحث علوم اجتماعی و انسانی معاصر با الگوپذیری از روند نقداندیشی و نقّادی گری استاد مطهری به روند مباحثه های نقّادانه و تعارض های معرفتی افتد و پذیرش یا طرد غافلانه و ناآگاهانه آرا و نظریه های جامعه شناسی که  مع الاسف سنّت سیئه این فرهنگ و مرز و بوم و نظام دانشگاهی آن بوده و هست، از این دیار رخت بربندد.

مقالات مرتبط:

استاد مطهری و نقد اندیشه های جامعه شناختی بخش اول

منابع و مأخذ

1-قرآن مجید.

2-آرون، ریمون، مراحل اساسی اندیشه در جامعه شناسی، ترجمه باقر پرهام، ج 1، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1366.

3-استاد مطهری و روشنفکران، تهران، انتشارات صدرا، 1372 ش.

4-باقی نصرآبادی، علی، سیری در اندیشه های اجتماعی آیت اللَّه شهید مطهری، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، دوم، 1380 ش.

5-تاجدینی، علی، معلّم نمونه، تهران، انتشارات روزنامه سلام، 1379 ش.

6-توسّلی، غلامعباس، نظریه های جامعه شناسی، تهران، انتشارات سمت، 1369 ش.

7-روزنامه جمهوری اسلامی، 821376.

8-سیری در زندگانی استاد مطهری، تهران، انتشارات صدرا، 1370ش ج 12.

9-سیف اللهی، سیف اللَّه، مبانی جامعه شناسی، تهران، انتشارات دانشگاه پیام نور، [بی تا].

10-طباطبایی، محمدحسین، تفسیرالمیزان، ترجمه سیدمحمّدباقر موسوی همدانی، تهران، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1366ش.

11-طبیبی، حشمت اللَّه، مبادی و اصول جامعه شناسی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، دهم، 1377ش.

-12غفاری، حسین، نقد نظریه شریعت صامت، تهران، انتشارات حکمت، 1368 ش.

-13کریمی، یوسف، روان شناسی اجتماعی، تهران، دانشگاه پیام نور، پنجم، 1373 ش.

-14مجله حوزه ش 106 105، مرداد، شهریور، مهر و آبان 1380.

15-مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، تهران، انتشارات صدرا، چاپ چهارم، 1368ش، ج1.

16 ، اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران، انتشارات صدرا، 1368ش، ج 4.

17 ، انسان و ایمان، تهران، انتشارات صدرا، نهم، 1372 ش.

18 ، بیست گفتار، تهران، انتشارات صدرا، هفتم، 1370 ش.

19 ، پیرامون انقلاب اسلامی، تهران، انتشارات صدرا، هفتم، 1371 ش.

20 ، تکامل اجتماعی انسان، تهران، انتشارات صدرا، سوم، 1366 ش.

21 ، جامعه و تاریخ، تهران، نشر صدرا، پنجم، 1372 ش.

22 ، حق و باطل، تهران، انتشارات صدرا، هفتم، 1366 ش.

23 ، شش مقاله، تهران، انتشارات صدرا، دوم، 1366 ش.

24 ، علل گرایش به مادّیگری، تهران، انتشارات صدرا، دوازدهم، 1370 ش.

25 ، فطرت، تهران، انتشارات صدرا، دوم، 1370 ش.

26 ، فلسفه تاریخ، تهران، انتشارات صدرا، 1381 ش ج 3.

27 ، فلسفه تاریخ، ج 1، تهران، انتشارات صدرا، 1369 ش.

28 ، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1377 ش ج 17.

29 ، مقالات فلسفی، ج 2، تهران، انتشارات حکمت، 1366 ش.

30 ، نقدی بر مارکسیسم، تهران، انتشارات صدرا، 1363 ش.

31-مندراس، هانری و گورویچ، ژرژ، مبانی جامعه شناسی، ترجمه باقر پرهام، تهران، انتشارات امیرکبیر، پنجم، 1369 ش.

32-نصری، عبداللَّه، حاصل عمر، سیری در اندیشه های استاد مطهری، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1382 ش.

33. Thompson Ken Emile Durkhim London New york Routledge 2002.

34. Pareto Vilfredo A Treatise on General Sociology New york Dover publication 1935.

35. Marx Karl Selected writings in sociology and social philosophy London Mc Graw HILL 1964.

36. Nicholas Sociologycal Theory: Its Nature and Growth U.S.A Random House 1967.

پایان مقاله