تذکر: این مقاله برای جلوگیری از خستگی کاربر به دو بخش تقسیم شده که بخش اول آن پیش روی شماست و لینک بخش دوم در انتهای صفحه ارائه گردیده است.

هدف نهایی از این طرح، زمینه سازی برای پاسخگویی به این پرسش است که «چگونه می توان در دنیای جدید دیندار بود؟»، به عبارت دقیق تر و کامل تر «چگونه می توان میان ارزش ها و تعالیم اسلامی و میان دستاوردها و مقتضیات دنیای جدید توازن برقرار ساخت؟».

بر این باوریم که این پرسش اصلی ترین، زیربنایی ترین و سرنوشت سازترین موضوع شایسته پژوهش است و از این رو قبل از بیان گام ها و مراحل پژوهشی، لازم است قدری درباره پرسش فوق و اهمیّت آن توضیح دهیم.

پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «یأتی علی الناس زمان الصابر منهم علی دینه کالقابض علی الجمره»[1]، زمانی می رسد که هر کس بر دین خود صبر کند و بتواند دینش را حفظ نماید، مانند کسی است که آتش برافروخته را در دست نگاه دارد. این تمثیل حضرت ختمی مرتبت، دشواری و اهمیت دینداری در دوره آخرالزمان را بیان می کند که تحقق آن را در دوران کنونی بخوبی می یابیم.

ممکن است با منحصر دانستن دین در حیطه مسایل و عبادات فردی، مسأله دینداری در دنیای جدید امر سهلی بنماید و پاسخ های ساده انگارانه ای را برانگیزد که مثلاً: شخص دیندار می تواند خداپرست باشد و به عبادات خود عمل نماید و در عین حال از محصولات صنعت و تکنولوژی دنیای جدید استفاده کند که به ارزش های دینی و اخلاقی لطمه وارد نشود، و این، امری کاملاً دست یافتنی است.

برای نشان دادن ساده انگارانه بودن پاسخ فوق و بیان اهمیت پرسش از چگونگی دینداری در دنیای جدید تذکر چند نکته ضروری است. نکته اوّل آنکه باید میان دینداری مقلّدانه و محقّقانه تفکیک نمود. شاید دیندار مقلّد با بستن همه درها بر خود و نشنیدن یا نشنیده گرفتن هر سخن مخالف و با کنار گذاشتن دغدغه حقانیت بتواند دینداری ضعیف و ناتوان خود را در دنیای جدید حفظ کند، امّا اگر اصل را بر تحقیق در دینداری دانستیم که حقّ نیز چنین است و در این راه به توصیه خود دین، عقل را همسنگ با دین محترم شمردیم[2]، و راه را بر عقاید مخالف نبستیم، پرسش از چگونگی امکان دینداری در دنیای جدید اهمیت می یابد. به ویژه اگر فراموش نکرده باشیم که انسان محوری دنیای جدید و عقل مداری انسان جدید موجب شده همه چیز و از جمله دین و دینداری با پیمانه عقل سنجیده شود و انبوهی عظیم از عقاید مخالف در مقابل دین و دینداران عرضه شود. در این راه بسیار معدودند کسانی همچون استاد مطهری که از این معرکه آراء و از عرضه عقاید مخالف استقبال کنند و بگویند: «من به جوانان و طرفداران اسلام

........................... ص 70 .............................

هشدار می دهم که خیال نکنند راه حفظ معتقدات اسلامی جلوگیری از ابراز عقیده دیگران است. از اسلام فقط با یک نیرو می شود پاسداری کرد و آن علم است و آزادی دادن به افکار مخالف و مواجهه صریح و روشن با آنها[3]. من بر خلاف بسیاری از افراد از تشکیکات و ایجاد شبهه هایی که در مسائل اسلامی می شود، با همه علاقه و اعتقادی که به این دین دارم، به هیچ وجه ناراحت نمی شوم، بلکه در ته دلم خوشحال می شوم. زیرا معتقدم و در عمر خود به تجربه مشاهده کرده ام که این آیین مقدس آسمانی در هر جبهه از جبهه ها که بیشتر مورد حمله و تعرض واقع شده، با نیرومندی و سرافرازی و جلوه و رونق بیشتری آشکار شده است.»[4]

نکته دیگر برای درک اهمیت پرسش از چگونگی دینداری در دنیای جدید، تفکیک میان دینداری فردی و اجتماعی است. در این جا می توان تصوّر نمود که چه بسا انسان دیندار با منحصر دانستن تعالیم دینی در برخی آداب و عبادات فردی، در ظاهر تعارضی با ابعاد گوناگون زندگانی در دنیای جدید احساس نکند، امّا اگر به تعالیم اجتماعی دین اسلام و به نمونه بارز و اعلای آن یعنی حکومت اسلامی که به فرموده حضرت امام خمینی «حکومت [اسلامی] فلسفه علمی تمام ابواب فقه است»[5] توجّه کنیم و از سوی دیگر نفوذ و سلطه و سیطره افکار و دستاوردهای جهان جدید بر همه شؤون فردی و اجتماعی بشر عصر جدید را پیش چشم قرار دهیم و کوهی از موانع، تعارض ها و ناسازگاری ها را که فراروی انسان مسلمانی است که در جهت عمل به تعالیم اجتماعی اسلام گام برمی دارد، در نظر داشته باشیم، آنگاه اهمیت این پرسش را باز خواهیم یافت که «چگونه می توان در دنیای جدید، دیندار بود؟»، آری با اصالت دادن به دینداری محققانه و عقلانی که درک آن را در دوران کنونی وامدار استاد مطهری هستیم و با برتر شمردن دینداری اجتماعی و توجّه به حکومت اسلامی که فهم آن در این عصر مدیون حضرت امام خمینی است و با آشنایی اجمالی از دستاوردها و متقضیات دنیای جدید، اهمیت پرسش فوق و ضرورت سرمایه گذاری علمی و پژوهشی در راستای پاسخگویی به آن روشن خواهد شد.

به این نکته توجّه داریم که استاد مطهری تمایز علوم دینی و غیردینی را مردود می شمارد و معتقد است که اوّلاً وجوب علم تهیّوئی یعنی جهت آمادگی برای رسیدن به اهداف خاص است و ثانیاً اسلام در همه شؤون اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بشر دارای اهداف خاصی است و ثالثاً امروز دنیا بر پاشنه علم می چرخد و بدون علم نمی توان جامعه ای مستقل، آزاد و قویّ داشت و لذا «نتیجه می گیریم که در هر زمانی خصوصاً در این زمان فرض و واجب است بر مسلمین که همه علومی را که مقدمه رسیدن به هدفهای اسلامی است، فرا گیرند و کوتاهی نکنند. با این مقیاس می توانیم همه علوم مفید را علوم دینی بدانیم»[6].

امّا نکته مذکور تعارضی با مدّعای ما ندارد که گفتیم مهمترین موضوع علمی شایسته پژوهش، پاسخ به پرسش از چگونگی امکان دینداری در دنیای جدید است. زیرا باید اسلام و مسلمانانی باشند تا از طریق علوم مختلف به اهداف موردنظر خود برسند و لذا وقتی اصل اسلام و اساس دینداری در خطر است و نیاز به دفاع دارد، تردیدی نیست که اوجب واجبات برای یک فرد مسلمان و علی الخصوص عالم مسلمان، حفظ سنگر اسلام و دفاع از حقانیت آن و تلاش برای حفظ و اجرای کامل تعالیم آن خواهد بود.

در ضمن اگر گفتار استاد مطهری را در تفکیک ناپذیری علوم دینی و غیردینی مورد نظر قرار می دهیم، باید متوجه این نکته نیز باشیم که خود ایشان علی رغم امکان و علاقه ورود به عرصه علوم مختلف[7]، عمر شریف خود را صرف تحصیل و تبلیغ علوم دینی (به معنای مصطلح کرد و در این راه، هدف اصلی ایشان دفاع از دین و تلاش برای عرضه تعالیم دینی همراه با خلوص و توانایی بود.

سخن خود را درباره هدف پژوهش و اهمیت آن با گفته هایی از استاد مطهری به پایان می بریم: «این بنده از حدود بیست سال پیش که قلم به دست گرفته، مقاله یا کتاب نوشته ام، تنها چیزی که در همه نوشته هایم آن را هدف قرار داده ام، حل مشکلات و پاسخگویی به سؤالاتی است که در زمینه مسایل اسلامی در عصر ما مطرح است. نوشته های این بنده برخی فلسفی، برخی اجتماعی، برخی اخلاقی، برخی فقهی و برخی تاریخی است. با اینکه موضوعات این نوشته ها کاملاً با یکدیگر مغایر است، هدف کلی از همه اینها یک چیز است و بس. دین مقدس اسلام یک

............................ ص 71 .............................

دین ناشناخته است. حقایق این دین به تدریج در نظر مردم واژگونه شده است و علّت اساسی گریز گروهی از مردم، تعلیمات غلطی است که به این نام داده می شود... هجوم استعمار غربی با عوامل مرئی و نامرئی اش از یک طرف و قصور یا تقصیر بسیاری از مدعیان حمایت از اسلام در این عصر از طرف دیگر سبب شده که اندیشه های اسلامی در زمینه های مختلف، از اصول گرفته تا فروع، مورد هجوم و حمله قرار بگیرد. بدین سبب این بنده وظیفه خود دیده است که در حد توانایی در این میدان انجام وظیفه نماید.»[8]

رویکرد پژوهش

پس از تعیین هدف پژوهش و درک اهمیت آن، این پرسش خودنمایی می کند که اکنون برای رسیدن به هدف موردنظر از چه مسیری باید حرکت کرد. کسانی که مدعی اند برای پاسخ به دینداری در عصر جدید تلاش می کنند، بسیارند، امّا در عین حال با فرض قبول صدق و صحّت ادعای ایشان، شاهدیم که در نیمه راه مانده و توفیق رفیقشان نبوده است. مطالعه احوال و سرنوشت این افراد و گروهها باید درس آموز و مایه عبرتی باشد تا ما در انتخاب مسیر و شیوه حرکت بسیار دقّت به خرج دهیم تا مبادا به سرنوشت ایشان مبتلا شویم. در اینجا نیز با الهام از اندیشه های استاد مطهری نکاتی را درباره مسیر و بستر پژوهش عرضه می داریم.

پرسش از چگونگی دینداری در دنیای جدید، پرسش واحد و ساده یی نیست و لذا پاسخ واحد و ساده ای ندارد. مشکلات و موانع موجود بر سر راه دینداری در دنیای جدید به قدری زیاد و متنوع است که مثلاً در قلمرو اندیشه ها و نهادهای سیاسی یا در قلمرو فرهنگ یا اخلاق و... باید به طور مستقل به طرح پرسش و انجام پژوهش پرداخت. از این رو مشکل دینداری در این عصر باید از ابعاد و زوایای گوناگون مورد بررسی قرار گیرد و به شیوه دکارتی پرسش فوق باید تا حد ممکن به پرسشهای کوچک و کوچکتری تقسیم شود تا شاید پس از پاسخگویی به هر یک از پرسشهای جزئی و فرعی بتوان به جمع بندی و ارایه پاسخ کلی پرداخت.

علاوه بر ضرورت تقسیم پرسش اصلی به پرسشهای هر چه جزئی تر، باید متوجه این نکته نیز بود که پاسخگویی به همه پرسشها از عهده یک نفر یا یک گروه خارج است و طبیعتاً به خاطر گستردگی و تنوع بسیار زیاد موضوعات، گروههای مختلف با تخصصها و روشهای مناسب و مرتبط باید به بررسی و پژوهش در حوزه ها و شاخه های فرعی طراحی شده بپردازند. موضوعات فرعی، برخی فلسفی، برخی کلامی، انسان شناسی، جامعه شناسی، تاریخی، تجربی و... است. پژوهش در این زمینه ها، تخصص و روش خاص خود را می طلبد و پرسشهای مربوط به هر قلمرو نیز باید در همان فضا و با روشهای متناسب با آن مطرح و پاسخ داده شود.

بستر پژوهشی پیشنهادی ما در رابطه با پرسش اصلی و هدف پژوهش مورد نظر، مسأله رابطه سنّت و تجدّد است. این موضوع و اولویت پژوهشی آن نیز مانند اصل هدف پژوهش ملهم و برگرفته از افکار و آثار استاد مطهری است. ایشان درباره اهمیت و ضرورت پژوهش در موضوع سنّت و تجدّد که با تعبیر «اسلام و مقتضیات زمان» از آن یاد می کند، چنین می گوید:

«برای روشنفکران مسلمان در عصر ما که از نظر کیفیت زبده ترین طبقات اجتماعی هستند و از نظر کمیت خوشبختانه قشر قابل توجهی به شمار می روند، مهمترین مسأله اجتماعی «اسلام و مقتضیات زمان» است. دو ضرورت فوری، مسؤولیتی سنگین و رسالتی دشوار بر دوش این طبقه می گذارد: یکی ضرورت شناخت صحیح اسلام واقعی به عنوان یک فلسفه اجتماعی و یک ایدئولوژی الهی و یک دستگاه سازنده فکری و اعتقادی همه جانبه و سعادت بخش، و دیگر ضرورت شناخت شرایط و مقتضیات زمان و تفکیک واقعیات ناشی از تکامل علم و صنعت از پدیده های انحرافی و عوامل فساد و سقوط»[9].

موضوع سنّت و تجدّد، پس از اینکه دستاوردهای جهان غرب عالمگیر شد و نفوذ و سیطره کشورهای توسعه یافته بر کشورهای جهان سوّم و به ویژه کشورهای شرقی تحمیل شد، موضوع مهم و دغدغه اصلی متفکران و روشنفکران این کشورها از جمله کشورهای اسلامی و کشور ما بوده است.

تعداد کتابها و مقالاتی که در سالهای اخیر درباره موضوع سنّت و تجدّد در کشور ما نوشته شده به صدها عنوان می رسد، امّا با این وصف آنچه شاهد بودیم، نوعی سردرگمی و یا نوعی سرگرمی پژوهشی در میان اهل قلم بود که با چشمان بسته و بدون هدف مشخص و به دور از تحلیلهای عمیق، تقابل سنّت و تجدّد را موضوع تحقیقات خود قرار دادند و به صورت پراکنده درباره یکی از ابعاد آن قلمفرسایی کردند.

البتّه رابطه و تقابل سنّت و تجدّد مهم است و این امر حتّی برای یک فرد عادی و عامی نیز قابل درک است. امّا اینکه اصل و اساس سنّت را چه بدانیم و نیز تجدّد را چگونه تعریف کنیم و روابط این دو و به ویژه تعارضهای آنها را در کجا دنبال کنیم و مهمتر اینکه در برابر مشکلات جدید پیش آمده، چه پاسخ و راه حلی ارایه دهیم، از عهده افراد عادی و حتّی از عهده و توان مدعیان روشنفکری جامعه ما و دیگر جوامع سنّتی و دینی خارج است.

استاد مطهری مسایل علمی را از یک نظر بر دو قسم می داند: یک قسم مسایلی است که طرح بحث و طرح مسأله آنها ساده و مشترک میان همه افراد است و اشکال اصلی در پیدا کردن راه حل است. امّا برخی از مسایل چنان است که خود طرح مسأله به صورت صحیح، مشکل است و همین دشوار بودن کیفیت طرح مسأله موجب بروز اشکالات بعدی در ارایه راه حل می شود؛ «یعنی یک آدم متفکر، از اوّل مسأله را به یک شکل ناصحیحی طرح می کند، بعد هم بیست سال رویش کار می کند، به نتیجه نمی رسد، چون از اوّل صحیح طرح نکرده... اگر بتواند مسأله را خوب طرح کند، بعد پیدا کردن راه حلش برایش آسان است، لغزشگاهش همین است که آن را صحیح طرح نکند، بعد هم یک عمر معطل می شود، آخرش هم به جایی نمی رسد»[10].

به اعتقاد ما و به شهادت تجربه تاریخی، مسأله سنّت و تجدّد از موضوعات علمی و پژوهشی قسم دوّم است که استاد برمی شمرد، یعنی مشکل اساسی، در طرح بحث درست و منطقی آن است و از این رو طرح بحث های نادرست، موجب سردرگمی متفکر شده و سرانجام نیز او را از رسیدن به پاسخ و

............................... ص 72 .................................

راه حل مناسب باز خواهد داشت.

استاد مطهری متفکر بزرگی است که علاوه بر توجه دادن به پرسش اساسی و مهم دینداری در دنیای جدید، با سرمایه و میراث عظیم علمی که از خود بر جای گذاشته، ما را در طرح بحث درست و منطقی در رابطه با موضوع سنّت و تجدّد و در طراحی دقیق گامهای پژوهشی مناسب برای پاسخگویی به پرسش موردنظر یاری می رساند.

مراحل و محورهای پیشنهادی ما برای پژوهش در ذیل موضوع سنّت و تجدّد با هدف پاسخگویی به پرسش مورد نظرمان عبارتند از: 1 شناخت سنّت 2 شناخت تجدّد 3 تعارض سنّت و تجدّد 4 نقد سنّت 5 نقد تجدّد 6 جمع سنّت و تجدّد 7 پژوهش پیرامون یکی از مصادیق تعارض سنّت و تجدّد 8 بررسی دیدگاه اندیشمندان مختلف درباره سنّت و تجدّد. اکنون به توضیح درباره هر یک از محورهای مذکور می پردازیم.

محور اوّل پژوهشی: شناخت سنّت

از جمله اشکالات وارد بر پژوهشهایی که تا کنون در باب سنّت و تجدّد انجام شده، این است که متفکران و پژوهشگران تعریف روشنی از سنّت ارایه نمی کنند. ابهام و نارسایی تعریف یا عدم تعیین مراد به صورت دقیق، موجب عقیم ماندن تحقیق و عدم توفیق در به دست آوردن دیدگاهی صائب و در نهایت ناتوانی در ارایه راه حل در باب تعارضهای سنّت و تجدّد خواهد شد. تعریف «سنّت» به شرق و شرقی، تمدن و فرهنگهای دارای پیشینه طولانی، جهان سوّم و یا کشورهای عقب مانده در برابر کشورهای پیشرفته و توسعه یافته، یا جنوب در برابر شمال، فرهنگهای پیرامونی، تفکّر گذشته گرا و... از جمله این دیدگاههاست[11].

دلیل چنین ابهامهایی این بوده که برخی سنّت را مورد تقدس و تصدیق مطلق قرار می داده اند و در مقابل سنّت نیز از سوی عده ای دیگر مورد شماتت و انزجار واقع می شده است. عده ای از سنّت به عنوان جریانی اصیل، ملی، خودی، بومی، ریشه دار و... دفاع کرده و می کنند و گروهی دیگر سنّت را به منزله پدیده ای متحجر، واپسگرا، قشری، مرتجع و... مورد نکوهش قرار داده و می دهند[12].

در اینجا در مقام تعریف سنّت نیستیم و معتقدیم ارایه تعریف جامعی که در بر گیرنده همه ابعاد و زوایای سنّت و متناسب با کلیه دیدگاههای ناظر به آن باشد، امری نشدنی است، امّا در عین حال می توان به جای تعریف، به تعیین مراد پرداخت تا از ابهام و لغزشهای ناشی از آن جلوگیری شود. برای این امر توجّه به چند نکته ضروری است:

الف فهم سنّت در برابر تجدّد: سنّت و تجدّد دو مفهوم متضاد هستند که در تقابل با هم فهمیده و تفسیر می شوند. عده ای معتقدند که حتّی در کشورهای غربی و هویت واحد حاکم بر مغرب زمین به عنوان مهد تجدّد نیز، مفهوم «خود» (Self) را از راه برابر نهادن در برابر «دیگری» (Other) حاصل نمود و به عبارت دیگر خودشناسی غرب از طریق دیگرشناسی محقّق شد[13]. از سوی دیگر این مطلب نیز قابل قبول است که بحث از سنّت به معنای متداول در تمام کشورهای غیرغربی پس از رویارویی با دنیای جدید و دستاوردهای آن مطرح شد. یعنی در اینجا نیز علی رغم همه ابهامها و اختلاف دیدگاههای موجود در باب تجدّد و ماهیت آن انسان غیرغربی و به ویژه متفکران این سرزمینها پس از توجّه به پدیده ای به نام «تجدّد» خود را «سنّتی» نامیدند. ایرانی و عرب و ترک تا قبل از این رویارویی، ایرانی و عرب و ترک بودند، امّا پس از آن و در مقایسه با کشورهای غربی، اینها شرقی شدند و با لحاظ آنها به منزله کشورهای توسعه یافته یا پیشرفته، اینها کشورهای جهان سومی یا عقب مانده شدند.[14]

ب دین، مهمترین مؤلفه سنّت: تردیدی نیست که مسأله رابطه یا نزاع تجدّد با سنّت به معنای عام آن، موضوع پژوهشی بسیار مهمی است. یعنی مطالعه و بررسی همه ابعاد، عقاید و پدیده های سنّتی، از انواع ادیان، مذاهب و فرقه های شرقی و آسیایی گرفته تا آیینها و زبانها و آداب و رسوم آفریقایی و سرخپوستی و... و بررسی کیفیت رویارویی آنها با دنیای متجدد، نه تنها برای قائلان و طرفداران سنّت به معنای مذکور دارای اهمیت است، برای ما نیز آموزنده خواهد بود و درسها و عبرتهای فراوانی را به همراه خواهد داشت. امّا در عین حال برای اینکه در میان انبوه موضوعات پژوهشی قابل طرح در این چارچوب بتوان راه روشنی برگزید و به ویژه برای اینکه فعالیت پژوهشی مفیدی در راستای پرسش و دغدغه اصلی خود (چگونه می توان در دنیای جدید، دیندار بود؟) انجام داده باشیم، در شناخت سنّت، به مهمترین مؤلفه آن، یعنی دین می پردازیم و سمت و سوی پژوهش خود را بر روی این مؤلفه متمرکز می کنیم.

ج تفکیک میان دین و تمدن دینی: می توان دین را به دو بخش دین بالقوه و بالفعل یا اصل دین و تمدن دینی تقسیم کرد. به عبارت دیگر دین از مجموع تعالیم دینی و فهم و عمل دینداران تشکیل شده است. مراد از اصل دین، همان تعالیم دینی است که جنبه آسمانی دارد و بی تردید به صورت کامل جامه تحقق به خود نپوشیده و لذا می توان آن را جنبه بالقوه دین دانست، امّا وقتی می گوییم تمدن دینی، منظور کارنامه عملکرد دینداران در طول تاریخ است و در واقع در اینجا با جنبه هایی از دین که به صورت بالفعل در متن جوامع انسانی محقق شده سروکار داریم.

استاد مطهری به تفکیک و تمایز فوق توجّه داشته و از آن با عنوان «دین و فکر دینی» یاد می کند و می گوید دین یعنی حقایق و اصول کلی که دین ذکر کرده و این با فکر دینداران و طرز تلقّی آنها از دین و شیوه عمل آنها با تعالیم دین متفاوت است و تصریح می کند که «اسلام یک حساب دارد و مسلمین حساب دیگری دارند»[15].

د اهمیت اسلام و تشیع در میان ادیان: در تعریف سنّت، مراد از دین، تعالیم ادیان آسمانی و به ویژه ادیان ابراهیمی یهود، مسیحیّت و اسلام است و در آن میان تکیه و تأکید اصلی بر تعالیم اسلام و در بین فرق مختلف اسلامی، به خصوص تعالیم تشیع و مکتب اهل بیت عصمت و طهارت مراد است. دغدغه های حفظ دینداری در قالب تعالیم متعالی اسلام سبب شده که توجّه اصلی ما در بحث سنّت و تجدّد، به اسلام و مسلمین و به ویژه تشیع و شیعیان، به خصوص در ایران باشد. این پیشفرض و این اتخاذ موضع در گامهای بعدی پژوهشی از جمله در

.............................. ص 73 ................................

کشف و ارایه راه حلها جهت پاسخگویی به مشکلات جهان جدید تأثیر سرنوشت ساز دارد. استاد مطهری در مقایسه تعالیم شیعه با تعالیم جهان تسنن از حیث رابطه آنها با جهان جدید می گوید: «هر چند جهان تسنن به علل جغرافیایی و غیرجغرافیایی پیش از جهان تشیع با تمدن جدید و مشکلات و مسائلی که این تمدن به وجود آورد، آشنا شده و در جستجوی کشف راه حل آن برآمده است و شیعه دیرتر نظریات خود را عرضه داشته، ولی مقایسه میان آنچه در سنوات اخیر از جهان شیعه عرضه شده و آنچه از جهان تسنن عرضه شده است می رساند که نظریات شیعی از برکات پیروی مکتب اهل بیت علیهم السلام بسی عمیقتر است. ما نیازی نداریم که امثال عبده و اقبال و فرید وجدی و سید قطب و محمد قطب و محمد غزالی و امثال اینها را الگو قرار دهیم»[16].

ه  رویکرد انتقادی به تمدن دینی: تفکیک میان جنبه بالقوه از بالفعل یا تمایز دین و تمدن دینی و یا تفکیک اسلام از مسلمین از حیث دیگری نیز مهم و قابل توجّه است و آن اینکه گر چه حقانیت اسلام و تعالیم آن را مفروض گرفته ایم، امّا به حکم «فبشر عباد الذین یستمعون القول فیتبعون أحسنه»[17] و با نگاه جامع به تعالیم اسلام و پرهیز از یکسونگری و «نؤمن ببعض و نکفر ببعض»[18] و با معیار قرار دادن منطق و استدلال عقلی راه را برای تصحیح عقاید و عملکرد خود و دریافت تعالیم عمیقتر و کاملتر باز می دانیم. این نکته را در محور پژوهشی چهارم (نقد سنّت) بیشتر توضیح خواهیم داد.و ضرورت دین شناسی: تحقیق عمیق در ابعاد و زوایای دین و دینداری لازمه اجتناب ناپذیری برای پاسخگویی به شبهات و فائق آمدن بر مشکلات جهان جدید است. شناخت دین بالفعل یعنی عملکرد مسلمانان، بیشتر برای شناختن خطاها و عدم اصرار بر آنها، بلکه تلاش برای اصلاح آنها است و شناخت دین بالقوه یعنی خود تعالیم اسلام برای شناخت سرمایه ای که از آن بهره نمی بریم. استاد مطهری تصریح می کند که فهم ما و جامعه ما از تعالیم اسلام نادرست است. ایشان شناخت اسلام را شرط اوّل رشد و عدم شناخت اسلام را عامل نفوذ و سیطره دستاوردهای دنیای جدید بر زندگی ما می داند: «باید اعتراف کنیم که حقیقت اسلام به صورت اصلی در مغز و روح ما موجود نیست، بلکه این فکر اغلب در مغزهای ما به صورت مسخ شده موجود است... فکر دینی ما باید اصلاح بشود. تفکّر ما درباره دین غلط است، غلط. به جرأت می گویم از چهار تا مسأله فروع، آن هم در عبادات، چند تایی هم از معاملات، از اینها که بگذریم دیگر فکر درستی درباره دین نداریم[19]، اسلام به عنوان یک سرمایه معنوی و یک ثروت معنوی و یک امکان فوق العاده در اختیار ماست و ما در مقابل این سرمایه معنوی مسؤولیت داریم، چه مسؤولیتی؟ مسؤولیت شناخت، مسؤولیت حفظ، مسؤولیت بهره برداری. ما باید حساب خودمان را برسیم. آیا ما مردم مسلمان چنین رشدی داشته ایم؟ آیا شناخت ما درباره اسلام، شناخت صحیحی است؟ آیا ما اسلام را می شناسیم؟ تا سرمایه خودمان را نشناسیم و از وجود آن آگاه نباشیم و ارزش سرمایه خود را ندانیم که چیست، شرط اوّل رشد را واجد نیستیم و از همان قدم اوّل لنگ هستیم... [20] سالهاست که در اثر بی رشدی ما، در اثر بی لیاقتی ما، در اثر عدم شناخت ما از اسلام و فلسفه اجتماعی و انسانی اسلام، مقررات اسلام به عنوان چیزهایی دور ریختنی به تدریج از مدار زندگی اجتماعی ما خارج می شود و بجای آن مقررات موضوعه و مجعوله دیگران جانشین می شود. آیا در این کار مطالعه یی به عمل می آید؟ یعنی ما واقعاً نشستیم و مطالعه کردیم و دیدیم که مثلاً مقررات جزایی اسلام، مقررات قضایی اسلام، مقررات خانوادگی اسلام قادر به تنظیم صحیح اجتماع و خانواده نیست؟ اگر از روی مطالعه کار صورت بگیرد، جای گله نیست، متأسفانه توجّه و مطالعه نداریم…[21] مسأله عدم توجّه ما به مسؤولیت حفظ و نگهداری مقررات اسلامی از راه عدم شناخت ما به فلسفه نظامات اجتماعی، سیاسی، حقوقی، جزایی، خانوادگی اسلام و عدم قدرت و توانایی ما بر دفاع از آنها یکی از مسایل بسیار حساس است…[22] در هر حال نباید مأیوس باشیم. باید بیشتر به مسؤولیتهای خود توجّه داشته باشیم. باید بدانیم که رشد، به هر حال، اکتسابی است. باید آن را تحصیل کنیم و رشد جامعه خود را بالا ببریم. وظیفه اصلی رهبران دینی جز این نیست»[23].محور دوّم پژوهشی: شناخت تجدد در بحث سنّت و تجدّد در میان متفکران و محققان، آنچه در باب ابهام و نارسایی در تعریف سنّت ذکر شد، عیناً درباره تجدّد نیز صادق و جاری است. در اینجا نیز با تعاریف مبهم و نارسایی روبرو هستیم، همچون: غرب و غربی، تمدن و فرهنگ جدید و نوگرا، تمدن و فرهنگ عقلگرا، تمدن و فرهنگ مبتنی بر آزادی، تمدن و فرهنگ فردگرا، تمدن و فرهنگ انسان محور، کشورهای صنعتی و پیشرفته و ... طبعاً این ابهام و نارسایی در تعریف، موجب می شود که از سویی با تجدد به عنوان جریان وابسته، مشکوک، التقاطی، بی هویت،

............................ ص 74 ............................

بی ریشه، بیگانه و... برخورد شود و از سوی دیگر تجدّد به منزله جریان پیشرو، مترقی، کارآمد، پیشرفته و... شمرده شود[24].

در اینجا نیز بار ارزشی این کلمات که شالوده بسیاری از آثار پژوهشی ما را تشکیل می دهد، مانعی بزرگ و جدی در ترسیم و فهم درست ربط و نسبت سنّت و تجدد است.آنچه در شناخت تجدّد اهمیت دارد، به گمان ما و با الهام از استاد مطهری، اموری است که غفلت و بی توجهی به آنها در دین و دینداری تأثیر سوء بر جای می گذارد. امیرالمؤمنین علی uفرمود: «من عرف الأیام لم یغفل عن الإستعداد»[25] شناخت زمانه موجب می شود از آمادگی غفلت نکنیم و البتّه عدم چنین شناختی موجب غفلت از آمادگی خواهد شد.

با توجّه به نکته فوق، در شناخت تجدّد دو شاخه اساسی مطرح خواهد شد. شاخه اوّل «دشمن شناسی» به معنای عام آن است؛ زیرا نباید از این نکته بسیار مهم غفلت نماییم که اسلام و دین حقّ همواره دشمن داشته و دارد[26]. به فرموده قرآن کریم بسیاری از اهل کتاب دوست دارند که ما را پس از ایمانمان کافر گردانند[27] و یهودیان و مسیحیان از ما راضی نخواهند شد مگر از آیین آنها پیروی نماییم[28] و همچنان با ما مبارزه خواهند کرد تا اگر بتوانند ما را از دینمان برگردانند[29] و به فرموده امیرالمؤمنین حضرت علی uاگر ما غفلت نمودیم، دشمن ما بیدار و در کار است[30] و به فرموده امام راحل قدس سره جنگ حقّ و باطل تمام شدنی نیست و از آدم تا ختم زندگی وجود دارد[31] و امروزه نیز کینه و دشمنی با اسلام ناب محمدی در نهاد دشمنان اسلام موج می زند[32] و لذا باید اصل را بر دشمنی آنها گذاشت مگر اینکه خلاف آن ثابت شود. [33]

به یاد داشته باشیم که امروزه دشمنان با استفاده از ابزارهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، اغراض سوء خود را دنبال می کنند و یقیناً عدم شناخت این ابزارها موجب شکست و ناکامی در برابر تهاجمات دشمن خواهد بود. از این رو دشمن شناسی وقتی به کمال و تمامیت خود می رسد که علاوه بر شناخت افراد، نهادها و یا حکومتهایی که با اسلام سر ستیز دارند که معمولاً به سادگی حاصل می شود باید به شناخت این ابزارهای فرهنگی، سیاسی و اقتصادی نیز پرداخت که غالباً شناخت آنها دشوار است.

امّا شاخه دیگر در شناخت جهان جدید، شناخت مقتضیات زمان است. امام صادق uمی فرماید: «العالِم بزمانه لا تهجم علیه اللوابس»[34] برای مصون ماندن از لوابس و مشکلات روزگار، نیازمند شناخت زمانه هستیم و به خاطر تحولات بسیار عمیق و گسترده ای که در دنیای جدید شاهد آنیم، و بسیاری از این تحولات و دستاوردهای آن در ظاهر با تعالیم اسلام ناسازگار است، باید شناخت جامعی از این تحولات، دستاوردها و مقتضیات زمان داشته باشیم.

خلاصه نظر استاد مطهری در شناخت تجدّد و دنیای جدید نیز بر دو شاخه پژوهشی پیشنهادی فوق منطبق است، زیرا ایشان تغییرات زمانه را بر دو قسم می داند: انحرافات زمانه که باید با آنها مبارزه کرد و مقتضیات زمانه که باید از آنها پیروی نمود.[35]

امیرالمؤمنین علی uمی فرماید: «و اعلموا أنکم لن تعرفوا الحق حتّی تعرفوا الذی ترکه»[36] طبق این فرمایش، شناخت سنّت یعنی شناخت خود تعالیم اسلامی نیز بدون شناخت تارکان و غیرعاملان به آن و منحرفان از آن تعالیم میسر نیست. به عبارت دیگر شناخت انحرافات و لغرشگاه ها، ما را در شناخت دقیق تر راه راست و مسیر حقّ یاری خواهد کرد. قرآن کریم در سوره حمد که سبع مثانی و برابر کل قرآن دانسته شده، پس از اشاره به صراط مستقیم، به یک گروه «الذین انعمت علیهم»[37] و سپس به «المغضوب علیهم»[38] و سپس به «الضالین»[39] اشاره می کند که می توان از آن اشاره چنین استفاده کرد که شناخت راه مستقیم در گرو شناخت رهروان این راه و نیز ملازم با شناخت منحرفان از آن است. از این رو تجدّدی را که در تقابل با سنّت اسلامی در پی شناخت آن هستیم، با الهام از استاد مطهری چنین تعریف می کنیم: «آنچه در دنیای متجدّد با دین و تمدن دینی ناسازگار است.» توجّه شود که گفتیم تجدّدی را که در تقابل با سنّت اسلامی در پی شناخت آن هستیم، چنین تعریف می کنیم. همانطور که سنّت دارای ابعاد و مؤلفه های متعددی است که به گمان ما مهمترین آنها، دین و دینداری است، تجدّد یا جهان متجدّد نیز دارای ارکان و اوصاف بی شماری است که در میان آنها وصف ناسازگاری با دین و تمدّن دینی برای ما حایز اهمیت است و از این رو شایسته می دانیم که پژوهش های خود را متوجه شناخت دقیق این وصف و این جنبه از دنیای متجدد نماییم. از این رو می توان گفت ما تجدّد را تعریف نکرده ایم و فقط مراد خود از آن را بیان نموده ایم، یعنی در این مکتوب ما تجدّد را به این معنا به کار می بریم.

در تعریف یا تعیین موارد فوق باید توجّه داشت که اوّلاً این امور ناسازگار که با تعبیر کلی «آنچه» از آنها یاد کردیم، ممکن است جنبه نظری و اعتقادی داشته باشند و یا جنبه عملی، ثانیاً این امور ممکن است با دین، یا فقط تمدن دینی ناسازگار باشند. اگر امری با دین ناسازگار بود، به تعبیر استاد مطهری همان انحرافات زمانه است که باید با آن مبارزه کرد و اگر با دین ناسازگار نبود، حتّی در صورت ناسازگاری و تعارض با تمدن دینی، باید آن را جزء مقتضیات زمانه به حساب آورد که لازم است از آن پیروی نمود. ثالثاً طبق تعریف فوق، تجدّد پدیده واحد و ثابتی نیست، زیرا در دوره های مختلف، امور گوناگونی با دین و تمدن دینی ناسازگاری دارد؛ مثلاً در دهه های 30 تا 50 هجری شمسی مهم ترین یا یکی از مهم ترین اندیشه ها و پدیده های ناسازگار و بلکه تهدیدکننده اسلام در ایران، مارکسیسم بود که استاد مطهری نیز تلاش بسیار زیادی جهت مبارزه با آن نمود، امّا امروزه ناسازگاری و تقابل را باید در جلوه های دیگری از تجدّد جستجو کرد.

تعریف فوق و چنین رویکردی در شناخت تجدّد، از آن جهت دارای اهمیت است که بدون توجّه به آن در چرخه عظیم

............................... ص 75 ...............................

و بی پایانی از موضوعات مرتبط با شناخت تجدّد یا مدرنیسم قرار می گیریم که در این صورت این سلسله موضوعات تبدیل به دستمایه های پژوهشی پراکنده ای می شود که پرداختن به آنها به تعبیر مولوی «عقده سخت است بر کیسه تهی»؛ یعنی غالباً فعالیت پژوهشی و گره گشایی از آن موضوعات، فایده و سودی به همراه نخواهد داشت، زیرا اساساً انتخاب موضوع نادرست و کیسه و انبان موردنظر تهی بوده است.[40]

البتّه بیان فوق منافاتی با شناخت عمیق از تجدّد ندارد، یعنی اگر ما به دنبال شناخت عقیده ها و پدیده های ناسازگار با تعالیم اسلام یا جامعه اسلامی باشیم، این هدف ما را در مراحل پژوهش، از حیث انتخاب موضوعات و نظام دادن به فعالیت تحقیقاتی یاری خواهد کرد. در عین حال مانعی برای عمیق و علمی نمودن این فعالیت پژوهشی وجود ندارد و می توان و باید این پژوهش هدفمند خود را به صورت هر چه دقیق تر انجام داد که برای تحقق این هدف، مهم ترین نکته، داشتن دیدگاه تاریخی در شناخت تجدّد است. یعنی عقاید و دستاوردهای دنیای جدید را قارچهای بی ریشه ای که در مغرب زمین سر برآورده اند ندانیم و به دنبال ریشه های آن در گذشته باشیم.

نکته مهمی که در دیدگاه تاریخی و پیگیری ریشه های تجدّد حایز اهمیت است، تفکیک دلایل معرفتی از عوامل وضعیّتی است، به این معنی که باید توجّه کنیم سلسله ای از آرا و عقاید از یک سو و زنجیره ای از وقایع و حوادث از سوی دیگر، با نشیب و فراز و سیر تحولات خاص، زمینه ساز تولّد عقیده ها و پدیده های خاصی در دنیای جدید بوده اند. عدم تفکیک میان دلایل معرفتی و عوامل وضعیّتی در شناخت ریشه های تاریخی تجدّد، موجب خطاهای فراوانی می شود.[41]

نکته مهم دیگر در شناخت تجدّد، تفکیک میان تجدّد و تجدّدگرایی است که در این باب نیز سخنان زیادی گفته شده است[42]. اما نکته اصلی این است که نوگرایی و تجددی که در کشورهای غربی رخ داده، روند طبیعی مانند رشد یک گیاه داشته و پس از طی مراحلی به وضعیت کنونی رسیده و هیچ عامل خارجی در آن تأثیر نداشته است. اما وقتی این گیاه تبدیل به درختی شد و ثمراتی به بار آورد، شاهد بوده ایم که دیگران در سرزمینهای مختلف از میوه های آن بهره برده اند و یا مصرف میوه های آن به طور ناخواسته به آنها تحمیل شده است. عدم توجه به تفکیک فوق که با تجدد و تجددگرایی از آن یاد کردیم نیز در شناخت تجدد موجب خطاهایی می شود.

آخرین نکته ای که در شناخت تجدد باید مورد لحاظ قرار گیرد این است که آیا قائلیم تجدد وجودی مستقل با ماهیت، هویت و ذات و ذاتیات مشخص دارد یا نه؟ آیا همه عقیده ها و پدیده های دنیای جدید میوه های یک درختند؟ اگر آری، آن درخت چیست و ریشه آن کدام است؟

معمولاً در پاسخ پرسش فوق، برای دنیای جدید ریشه و اساس و بنیادی قائل می شوند و آن ریشه و بنیاد را اومانیسم (H umanism) می دانند و البته با تعاریف و تعابیر مختلفی از آن یاد می کنند، مانند: استقلال انسان از آسمان و آزادی او در زمین، یا اصالت بشر و خودبنیادی انسان در برابر هستی بنیادی وی[43]؛ تلقی انسان به عنوان یگانه منبع ارزشها[44]؛ اصالت «من» به جای اصالت «او»[45]؛ فرایند خودآیینی و خودبنیادی انسان[46]؛ قطع رابطه با سرچشمه الهی و انسان را همه چیز دانستن[47]؛ تحکیم موقعیت خود در عالم و نادیده گرفتن هر قدرت و مرجع دیگر غیر از خود[48] و در یک کلمه انسان محوری.[49]

البته در مقابل دیدگاه فوق نظر دیگری هم وجود دارد که می گوید عقیده ها و پدیده های جهان جدید، میوه های یک درخت نیست و نباید به دنبال ماهیت و ذات حاکم بر آنها بود، بلکه باید این عقیده ها و پدیده ها را تفکیک و تجزیه نمود و هر یک را مستقلاً مورد مطالعه و بررسی قرار داد. لازم به ذکر است که اتخاذ هر یک از دو موضع فوق در مواجهه و شناخت تجدد[50]، تأثیری جدی و عمیق در قضاوت های بعدی (مانند نقد تجدد) و ارایه راه حلها و پاسخگویی به مشکلات موجود خواهد داشت.

در اینجا بدون اینکه بخواهیم قضاوتی کرده باشیم، متذکر می شویم که به نظر می رسد علی رغم اهمیت انسان محوری به عنوان روح حاکم بر دنیای جدید، نباید درباره همه عقیده ها و پدیده های تجدد، حکم واحد راند و از ابعاد و اوصاف گوناگون آن غفلت ورزید. دیدگاه اخیر به ویژه با تعریفی از تجدد که مورد نظر ماست مناسبت و همخوانی بیشتری دارد.

محور سوم پژوهشی: تعارض سنت و تجدد

تعارض سنت و تجدد، اصلی ترین بحث و محور در موضوع رابطه سنت و تجدد است. این مسأله حتی بر شناخت خود سنت و تجدد نیز تقدم دارد. به این معنی که حتی یک فرد عادی، چه رسد به یک فرد متفکر در جوامع سنتی (به معنای عام)، در مرحله اول با مسأله تعارض سنت و تجدد مواجه می شود و به تعبیر درست تر، هنگام آشنایی با دستاوردهای دنیای جدید، به تعارض آنها با ابعاد گوناگون دنیای سنتی خود پی می برد. پس از این مرحله است که شناخت سنت و شناخت تجدد جنبه های آگاهانه پیدا می کند و شخص با مرور مجدد بر آنها به شناخت جدیدی می رسد و البته متناسب با دیدگاه های خود درباره نقد، پذیرش یا رد آنها، موضع می گیرد.

در این محور با تفصیل و جزئی نگری بیشتری بحث تعارض سنت و تجدد را پی می گیریم. این تفصیل از سویی گستردگی و عمق اختلافات موجود میان سنت و تجدد و به بیان دیگر گستردگی و عمق مشکلات فراروی ما در حفظ دینداری را نشان می دهد و از سوی دیگر سعی دارد بحث کلی تقابل سنت و تجدد را از حالت انتزاعی و کلی گویی خارج نموده و به صورت ملموس و قابل تطبیق در حوزه ها و موضوعات جزئی ترسیم نماید.

تعارض های سنت و تجدد به دو قسم کلی قابل تقسیم است: تعارض های نظری و تعارض های عملی. تعارض های نظری بیانگر تعارض در جهان بینی ها، دیدگاه ها، طرز تلقی ها و آرا و عقاید مطرح شده در دنیای جدید با مشابه های آنها در تفکر یا تمدن سنتی (دینی) است و تعارض های عملی حکایت از شرایطی می کند که در آن، نهادها، پدیده ها، نیازهای زندگی و رفتارهای فردی و اجتماعی انسان متجدد، مغایر و بلکه متضاد و غیرقابل جمع با مشابه آن در دنیای سنتی است.

............................... ص 76 ................................

با توجه به آنچه پیشتر در باب تفاوت دینداری مقلدانه و محققانه و نیز تمایز دینداری فردی و اجتماعی ذکر شد، مروری بر مجموعه تعارض هایی که در این محور مطرح خواهد شد، اهمیت پرسش اصلی پژوهش ما یعنی اینکه «چگونه می توان در دنیای جدید، دیندار بود؟» را بیشتر روشن می کند؛ زیرا لازمه دینداری کامل اولاً پاسخگویی به تعارض های نظری و ثانیاً ارایه راه حل برای تعارض های عملی است.

نباید فراموش کرد که تعارض هایی که برمی شماریم، برخی با اصل دین ناسازگار است و برخی با دینداری موجود و علاوه بر این برخی از تعارض ها به تعبیر استاد مطهری حکایت از انحرافات زمانه دارد که باید با آنها مبارزه کرد و برخی بیانگر مقتضیات زمانه است که باید از آنها پیروی نمود.

نکته بسیار مهم در حیات فکری استاد مطهری، شیوه برخورد ایشان با انواع تعارض های سنت و تجدد است که خود این شیوه برخورد درس و الگویی برای ما و همه محققان و پژوهشگران مسلمان است. استاد مطهری بروز تعارض ها و ایراد شک و شبهه ها را مجال و فرصت مغتنمی برای آشکار شدن حقانیت تعالیم اسلام می داند؛ همان طور که ذکر شد امیرالمؤمنین علی uفرمود: «واعلموا أنکم لن تعرفوا الحق حتی تعرفوا الذی ترکه»[51]، وجود تارکان حق و منحرفان از آن را باید از یک نظر به فال نیک گرفت و خشنود بود، زیرا وجود آنان و گفتار و کردارشان زمینه ساز معرفت کامل تر از حق و حقیقت خواهد بود. استاد مطهری در این باب چنین می گوید:

«عصر ما از نظر دینی و مذهبی، خصوصاً برای طبقه جوان، عصر اضطراب و دودلی و بحران است. مقتضیات عصر و زمان یک سلسله تردیدها و سؤال ها به وجود آورده و سؤالات کهنه و فراموش شده را از نو مطرح کرده است. آیا باید از این شک و تردیدها و پرس و جوها که گاهی به حد افراط می رسد متأسف و ناراحت بود؟ به عقیده من هیچ گونه ناراحتی ندارد[52]. من بر خلاف بسیاری از افراد، از تشکیکات و ایجاد شبهه هایی که در مسایل اسلامی می شود، با همه علاقه و اعتقادی که به این دین دارم، به هیچ وجه ناراحت نمی شوم، بلکه در ته دلم خوشحال می شوم، زیرا معتقدم و در عمر خود به تجربه مشاهده کرده ام که این آیین مقدس آسمانی، در هر جبهه از جبهه ها که بیشتر مورد حمله و تعرض واقع شده، با نیرومندی و سرافرازی و جلوه و رونق بیشتری آشکار شده است... بگذارید بگویند و بنویسند و سمینار بدهند و ایراد بگیرند، تا بدون آنکه خود بخواهند وسیله روشن شدن حقایق اسلامی گردند[53]. وجود افراد شکاک و افرادی که علیه دین سخنرانی می کنند، وقتی خطرناک است که حامیان دین آن قدر مرده و بی روح باشند که در مقام جواب برنیایند، یعنی عکس العمل نشان ندهند. اما اگر همین مقدار حیات و زندگی در ملت اسلام وجود داشته باشد که در مقابل ضربت دشمن عکس العمل نشان بدهد، مطمئن باشید که در نهایت امر، به نفع اسلام است... یک دین زنده، هرگز از این گونه حرف ها بیم ندارد. یک دین زنده، آن وقت بیم دارد که ملتش آن قدر مرده باشند که عکس العمل نشان ندهند و متأسفانه ما در گذشته گاهی چنین چیزی داشته ایم.» استاد مطهری در ادامه سخنان خود پس از اظهار تأسف نسبت به کوتاهی عده ای که به شبهات درباره قوانین جزایی اسلام پاسخ ندادند و سبب روی آوردن به قوانین جزایی دیگر کشورها شدند، می گوید: «اکنون که در مسایل دیگر حقوقی اسلام مانند حقوق زن و مسائل اقتصادی اسلام یک جنبشی در میان مسلمین می بینیم، هیچ جای نگرانی نیست، یعنی در نهایت امر، پیروزی با مسلمین است[54]. نور خدا خاموش شدنی نیست[55]. حقیقت پیروز است[56]. هر چه به حال مردم مفید باشد، باقی می ماند[57]. در نبرد حق و باطل پیروزی با حق است و شکست از آن باطل است[58]. باطل جلوه موقت دارد و غلبه وی دیری نمی پاید[59]. خداوند به نتیجه رسیدن راه و روش فرستادگان خود را ضمانت کرده است[60]. زمین را صالحان و پرهیزکاران در اختیار خواهند گرفت[61]. آفرینش جهان بر اساس حق استوار است[62]. ... چهارده قرن است که قرآن کریم الهام بخش این حقایق است و پیروان این کتاب مقدس به موجب این الهامات، با خوشبینی و امید به هستی و جهان آفرینش و آینده اسلام و مسلمانی می نگرند. مسلمانان واقعی که مستقیماً با قرآن کریم آشنا هستند، حتی آنگاه که مانند امروز در سخت ترین شرایط زندگی می کنند و از اکثر ملل عالم عقب مانده تر مانده اند، امید خود را نباخته، درد خود را درمان ناپذیر نمی دانند، در مقام چاره جویی و پیدا کردن راه اصلاح می باشند. همین ایمان و اعتقاد و اطمینان است که چند به چند موجب ظهور مصلحین در جهان اسلام می گردد.»[63]

در اینجا مروری داریم بر تعارض های سنت و تجدد در دو حوزه موضوعات نظری و مسائل عملی[64]. تأکید بر این نکته ضروری است که برشمردن این تعارض ها، الزاماً به معنای حقانیت موضع سنتی و بطلان موضع تجدد نیست. چنان که از استاد مطهری نقل شد، باید با برخی از این تعارضات و تغییرات زمانه مبارزه و از برخی پیروی نمود.

بخش اول: تعارض های نظری سنت و تجدد

1 رویکرد کلی فلسفه و فیلسوفان

توجه فیلسوفان به متافیزیک (هستی شناسی) یا بی فایده دانستن آن و پرداختن به معرفت شناسی و زبان شناسی

پیوند فلسفه با دین یا گسستن از دین و پیوند با علوم تجربی

............................ ص 77 .................................

خادمِ دین بودن فلسفه یا رقیب آن بودن و تلاش برای نشستن به جای حقایق دینی

وجود فیلسوفان همراه و هم هدف و تکمیل کننده هم یا فیلسوفان منفرد، متعارض و رقیب

2 هستی شناسی

اعتقاد به عالم غیب و مجردات و یا جهان موجودات را منحصر در محسوسات دانستن

اعتقاد به علت غایی در آفرینش جهان و یا انکار آن

قبول علیت یا انکار و تردید در آن

قبول کلیات یا انکار و تردید در آن

قبول علت نخستین یا انکار و تردید در آن

رد تسلسل یا قبول آن

3 معرفت شناسی

قبول معرفت های شهودی، علم حضوری و وحی یا رد آنها و تنها قبول معرفت های تجربی و حسی

اعتقاد به امکان جمع میان عقل و ایمان یا ناسازگار دانستن آنها

اعتقاد به امکان معرفت و رد شکاکیت یا پذیرش شکاکیت و تئوری پردازی برای آن

اعتقاد به وجود گزاره های بدیهی (معرفت های کلی و ضروری پیشین و مستقل از تجربه) یا انکار چنین گزاره هایی

اعتقاد به وجود فطرت (دانش ها و گرایش های ذاتی در انسان) یا همه معرفت ها را حاصل تجربه دانستن

اعتقاد به امکان بحث از امور ارزشی یا رد آن و بی معنی دانستن گزاره های آن

اعتقاد به امکان بحث از ماوراء طبیعت یا رد آن و بی معنی دانستن گزاره های آن

4 ارزش شناسی (فلسفه اخلاق)

معنی داری زندگی یا پوچ انگاری و نیهیلیسم

پذیرش یا نفی پشتوانه بودن دین برای اخلاق

هدف اخلاقیات را سعادت اخروی (بهشت) یا سعادت دنیوی (آرمانشهر) دانستن

اخلاقیات برخاسته از عبودیت و خداپرستی یا برخاسته از انانیت و خودپرستی و منفعت طلبی

بدیهی دانستن مفاهیم و گرایش های اخلاقی یا بررسی منطقی، معرفت شناختی و معناشناختی مفاهیم اخلاقی

انقیاد در برابر احکام اخلاقی وجدان یا چون و چرا و تردید در آنها

قبول ارزش های مطلق یا نسبیت گرایی

عینیت گرایی یا ذهنیت گرایی در اخلاق

اعتقاد به حقایق نفس الأمری (رئالیسم) یا انکار آن (ایده آلیسم) و حداکثر توجه به فایده رسانی (پراگماتیسم)

5 انسان شناسی

اعتقاد به ارتباط یا عدم ارتباط انسان با سرچشمه الهی

احساس تقدس یا انکار و رد آن

پایبند بودن به مقدسات یا رهایی از قید آنها

تجلیل از مقدسات یا تحلیل و کالبدشکافی آنها

اعتقاد به جایگاه ویژه انسان در نظام خلقت یا انسان را هم عرض موجودات مادی دیگر دانستن

اعتقاد به شرافت و کرامت ذاتی انسان یا انکار آن

در پی شناخت و تفسیر جهان بودن و یا به دنبال نقد و تغییر عالم بودن

اعتقاد به تفاوت ماهوی انسان و حیوان یا برچیدن این مرز

اعتقاد به ارزش های ذاتی و الهی برای انسان یا قراردادی دانستن همه شؤون انسان

لحاظ امتیاز معنوی برای فرد یا گروه یا نفی این امتیاز

رأی را با اکثریت دانستن در برخی از امور یا حق را با اکثریت دانستن در همه امور

تفکیک میان انسان آن چنان که هست و آن چنان که باید باشد یا نفی این تفکیک و تکیه بر انسان آن چنان که هست

توجه با انسان کامل و ایده آل یا تأکید بر انسان متوسط منتشر در جامعه

6 دین شناسی

فطری دانستن دین یا ناشی از جهل و ترس و... دانستن آن

معقول دانستن دینداری و ایمان یا مغایر عقل شمردن آن

ایمان را چیزی برتر از علم (باور صادق موجه) دانستن (علم همراه تسلیم) یا آن را پایین تر از علم شمردن (باور غیرموجه)

دین را مؤثر در همه شؤون فردی و اجتماعی دانستن یا آن را امری صرفاً فردی شمردن (سکولاریسم)

اعتقاد به حقانیت بیشتر یک دین یا همه ادیان را راه های هم عرض به سوی حقیقت دانستن (پلورالیسم)

7 اندیشه های سیاسی

دغدغه تکلیف داشتن (اصالت تکلیف در انسان ها یا حداکثر، جمع حق و تکلیف) یا دغدغه حقوق داشتن (اصالت حق در انسان ها)

توجه به اخلاق و فضیلت محوری در جامعه یا توجه به حق و قانون محوری در جامعه

پذیرش حق الهی در عرصه های مختلف یا انکار آن

تشکیل سازمان اجتماعی بر اساس حقوق الهی یا بر اساس عقل بشری و قرارداد اجتماعی

تعیین هویت فرد انسانی در نسبت با خدا و دین (امت) یا در نسبت با دولت (شهروندی)

- تأکید اصلی بر آزادی معنوی یا بر آزادی اجتماعی

آزادی در راستا و چارچوب ارزش های دینی یا آزادی مطلق یا در محدوده آزادی دیگران

دخالت دین و ارزش های الهی در سیاست یا عدم چنین دخالتی

حق حاکمیت را در گرو صلاحیت دانستن یا در گرو

............................ ص 78 ............................

مقبولیت بیشتر شمردن

حق را ملاک عقیده و عمل افراد قرار دادن یا عقیده و عمل افراد (رأی اکثریت) را ملاک حق قرار دادن

8 اندیشه های حقوقی

قانونگذاری با توجه بیشتر به زندگی فردی (فقه) یا با توجه بیشتر به زندگانی اجتماعی (حقوق)

قانونگذاری در چارچوب تعالیم و ارزش های الهی یا صرف توجه به قراردادهای اجتماعی

قانونگذاری با معیار مصالح واقعی و به ویژه مصالح معنوی انسان یا صرفاً با معیار سودمندی دنیایی

ثابت و ابدی دانستن برخی از قوانین یا متغیر دانستن همه آنها

دغدغه تکلیف داشتن (اصالت تکلیف یا حداکثر جمع حق و تکلیف) یا دغدغه حقوق داشتن (اصالت حق در انسان ها)

توجه به عقاید و باورهای افراد یا قضاوت تنها بر اساس ظواهر رفتارشان

اختلاف مسلمان و کافر در برخی از حقوق اجتماعی یا عدم چنین اختلافی

اختلاف زن و مرد در برخی از حقوق اجتماعی یا عدم چنین اختلافی

9 اندیشه های اقتصادی

هدف از اقتصاد را برقراری عدالت یا انباشت ثروت دانستن

پیوند اقتصاد با اخلاق یا عدم چنین پیوندی

تقدم جامعه بر فرد در مصالح کلی یا تقدم فرد و منافع او

تقدم اصالت و ارزش های انسانی و لزوم رشد همه استعدادهای او یا تقدم و اصالت افزایش تولید ولو با ضایع کردن استعدادها

اصالت تقاضا در تولید یا اصالت عرضه همراه با تأکید فراوان بر تبلیغات

اصالت حداقل مصرف (قناعت) یا ترویج مصرف گرایی هر چه بیشتر

تولید حداقل برای و به اندازه مصرف یا مصرف حداکثر برای تولید بیشتر

اصالت عدالت یا اصالت توسعه

سهم داشتن خدا و دین در درآمد افراد یا عدم وجود چنین سهمی

اهمیت تولید کشاورزی یا تولید صنعتی

مطلوبیت بیشتر و نهایی را در کار دانستن یا در استراحت و رفاه شمردن

­ اقتصاد و رفاه را به صورت محدود و مقدمه ارزش های متعالی و اخروی خواستتن یا اصالت دادن به آن و نه چیز دیگر

وجود ملاک های شرعی و الهی در محدودیت مالکیت (حلال و حرام) یا بی توجهی به چنین ملاک هایی

10 علوم تجربی

طبیعت را در سلسله مراتب هستی دیدن یا واقعیتی مستقل از مراتب بالا برای آن قائل شدن

توجه به علل فوق طبیعی یا علل را منحصر به علل طبیعی دانستن

توجه به علل غایی در تفسیر جهان یا صرف توجه و تکیه بر علل فاعلی

پذیرش نظام اخلاقی برای جهان هستی حتی جهان طبیعت یا انکار آن

شناخت طبیعت به عنوان آیات الهی و برای رسیدن به حقیقت یا برای سلطه بر طبیعت و کسب قدرت و ثروت

توجه به ابعاد معنوی و کیفی پدیده ها یا ارجاع همه امور به جنبه کمّی صِرف

11 تعارض ها در علوم خاص

در نجوم: زمین مرکزی یا خورشیدمرکزی یا ذره ای در آسمان کهکشان ها و نظریه انفجار بزرگ و...

در زیست شناسی: نظریه داروین و خلقت و تکامل انواع، شبیه سازی از حیوانات و انسان و...

در فیزیک: انرژی دانستن ماده، نظریه ماده منفی، سرعت نور و نتایج حیرت انگیز آن و...

در پزشکی: پیوند اعضا، لقاح مصنوعی، کالا بودن خون و...

در علوم انسانی: علوم انسانی صرفاً تجربی تاریخی و نه دینی عقلی

بخش دوم: تعارض های عملی سنت و تجدد

1 مسایل فرهنگی

پیروی از سنت ها و آداب و رسوم گذشتگان یا قید و بند دانستن و سعی در رهایی از آنها

آرامش ناشی از ایمان به هدفداری حیات یا اضطراب و یأس ناشی از پوچ انگاری و نیهیلیسم

دیندار واقعی یا پیروی از دین نماها (مکاتب انسان ساخت، آیینهای ابداعی و...)

دعا و ارتباط با خدا یا جبران معنویت از طرق دیگر

مذموم بودن طلب لذت های آنی یا مطلوب بودن و بلکه ترویج آنها (مواد مخدر، مشروبات الکلی، خشونت، روابط جنسی)

توجه به ارتباط سمعی یا تأکید بر ارتباط بصری (نوشتاری و تصویری)

2 مسایل مربوط به زن و خانواده

محدود بودن روابط جنسی در خانواده یا گسترش آن به اجتماع (ازدواج های نامشروع، همجنس بازی و...)

نقش زن در جامعه به عنوان شخص گران بها یا شیء گران بها یا شخص بی بها

عشق های عمیق و عاطفی یا عشق های سطحی و مبتذل

ارج نهادن به کانون خانواده یا بی توجهی به آن به خاطر فردگرایی و سودباوری

........................... ص 79 ...............................

التزام زوجین به یکدیگر و استحکام خانواده یا عدم این التزام و تزلزل خانواده

نادر بودن طلاق یا شیوع و رواج عادی آن

عواطف شدید میان والدین و فرزندان یا بی عاطفگی حاکم بر خانواده ها

روابط خانوادگی و فامیلی عمیق و گسترده یا روابط اندک استثنایی و سطحی

3 کار، ورزش، تفریحات

مطلوب بودن کار یا مطلوب بودن استراحت و رفاه

دائمی بودن کار یا فقط مقدمه رفاه بودن آن

کسب آمادگی جسمانی از طریق کار یا از طریق ورزش

تفریحی بودن ورزش یا تبدیل شدن آن به کار و حرفه برای ورزشکار

حاشیه ای بودن ورزش در جامعه یا تبدیل شدن آن به یک جریان فرهنگی و اقتصادی عظیم

توجه به خصلت های جوانمردی در ورزش یا قهرمان پروری همراه با سوداگری

جزئی بودن اوقات فراغت یا کلی و جدی بودن آن

روش های فردی و محدود برای تفریح و پر کردن اوقات فراغت یا روش های فردی و گروهی بسیار متنوع برای آن

4 هنر، رسانه ها، صنعت

تقدس هنر یا ابتذال آن

خادم بودن هنر (برای دین، اندیشه های والا یا حداقل برای زندگی روزمره) یا موضوعیت و مطلوبیت خود هنر (هنر برای هنر)

استفاده از آثار هنری در متن زندگی یا اختصاص آن به موزه ها و نمایشگاه ها

ذوقی بودن هنر برای افراد مختلف یا تبدیل شدن آن به کار و حرفه برای هنرمند

سمعی، نوشتاری و استدلالی بودن رسانه ها یا بصری و احساسی بودن آنها

منطقه ای و محدود بودن رسانه ها یا جهانی بودن و ابزاری برای جهانی کردن یک فرهنگ

ابزار تحت کنترل بودن رسانه ها و صنعت یا تبدیل شدن آن به غول غیرقابل مهار

رعایت حق طبیعت و دیگر مخلوقات یا فدا کردن همه چیز برای منافع بیشتر بشر

عجز و افتقار نسبت به خدا و طبیعت یا بیدار شدن حس خدایی و دخل و تصرف در همه چیز

مقالات مرتبط:

الگوی پژوهشی در موضوع اسلام و دنیای متجدد با الهام از اندیشه های استاد مطهری بخش دوم

پی نوشت ها:

1 بحارالأنوار، ج22، ص454

[2] إن لله علی الناس حجتین: حجه ظاهره و حجه باطنه فأما الظاهره فالرسل و الانبیاء و الأئمه علیهم السلام و أما الباطنه فالعقول (اصول کافی، ج1، ص16)

[3] مرتضی مطهری، پیرامون انقلاب اسلامی، ص19

[4] همو، نظام حقوق زن در اسلام، صص56 55

 [5] امام خمینی، صحیفه نور، ج ، ص 98. حضرت امام در جای دیگر قریب به این مضمون می فرماید: «ماهیت و کیفیت قوانین اسلام می رساند که برای تکوین یک دولت برای اداره سیاسی و اقتصادی و فرهنگی جامعه تشریع گشته است.» ولایت فقیه، ص32 و 37 32

[6] مرتضی مطهری، بیست گفتار، صص 265 264؛ همچنین در ده گفتار، صص 173 166؛ تعلیم و تربیت در اسلام، صص 34 30

[7] مرتضی مطهری، عدل الهی، صص 101 99

[8] مرتضی مطهری، عدل الهی، ص14

[9] مرتضی مطهری، اسلام و مقتضیات زمان، ج1، ص11

[10] مرتضی مطهری، توحید، ص15

[11] داریوش آشوری، ما و مدرنیت، صص 12 1، 68 55، 174 157

اکبر گنجی، سنّت، مدرنیته، پست مدرن، صص 276 175 و...

[12] صادق زیباکلام، سنّت و مدرنیته (ریشه یابی علل ناکامی اصلاحات و نوسازی سیاسی در ایران عصر قاجار)، ص12

[13] این عقیده به ویژه از سوی میشل فوکو متفکر فرانسوی (1926 1984م) مطرح شد که عمری را صرف پژوهش در این موضوع نمود. برای خلاصه آراء فوکو در این زمینه ر.ک: مهرزاد بروجردی، روشنفکران ایرانی و غرب، صص 16-10

[14] برای تبیین خوب این مطلب، ر.ک: داریوش آشوری، ما و مدرنیت، ص 86-82 و 90-89 و 98-95

[15] مرتضی مطهری، ده گفتار، صص 135-134 و 145-144، حقّ و باطل، صص 79-76

[16] مرتضی مطهری، نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر، صص 92-91

[17] زمر/18

[18] نساء/150

[19] مرتضی مطهری، ده گفتار، صص 148-144

[20] مرتضی مطهری، امدادهای غیبی در زندگی بشر، ص 136

[21] همان، صص 143-142

[22] همان، صص 146-145

[23] همان، ص 158

[24] صادق زیباکلام، سنّت و مدرنیته، ص 12

[25] اصول کافی، ج 8، ص 23

[26] و کذلک جعلنا لکل نبی عدواً من المجرمین (فرقان/31)

[27] ودّ کثیر من اهل الکتاب لو یردونکم من بعد ایمانکم کافرین (بقره/109)

[28] لن ترضی عنک الیهود و لا النصاری حتّی تتبع ملتهم (بقره/120)

[29] و لا یزالون یقاتلونکم حتّی یردوکم عن دینکم إن استطاعوا (بقره/217)

[30] من نام لم ینم عنه (نهج البلاغه، کتاب 62)

[31] امام خمینی، 3/12/67، صحیفه نور، ج 2، ص 95

[32] همو، 2/9/67، صحیفه نور، ج 21، صص 53-52

[33] همو، 23 محرم 1409، صحیفه نور، ج

[34] اصول کافی، ج11، ص26

[35] از جمله ر.ک: مرتضی مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، ص 137-101، همچنین اسلام و مقتضیات زمان، ج1، ص52-33

[36] نهج البلاغه، خطبه 147 (صبحی صالح)

[37] فاتحه الکتاب/6

[38] فاتحه الکتاب/7

[39] فاتحه الکتاب/7

[40] به عنوان مثال و به عنوان مشتی از خروار و نمونه ای از انبوه مباحثی که صرفاً درباره الفاظ و مفاهیم مرتبط با تجدّد مطرح شده، همچون نو (new) و مدرن (modern) و نوسازی یا مدرنیزاسیون (modernization)، نوخواهی، مدرنیسم یا تجدّدطلبی (modernism)، مدرنیته یا تجدّد (modernity)، غرب جغرافیایی (west)، و غربی (western)، غرب مفهومی (occident) و غربی (occidental) و تفاوتهای این الفاظ و مفاهیم می توانید به منابع زیر رجوع کنید:

داریوش آشوری، ما و مدرنیت، صص 68-55 و 262-245

سید حسین نصر، تأملاتی درباره اسلام و اندیشه مدرن، ترجمه منصور انصاری، پژوهشنامه متین، شماره 2، صص 252-251

عبدالکریم سروش، فربه تر از ایدئولوژی، ص16

جمشید بهنام، ایرانیان و اندیشه تجدّد، صص 180 175

یدالله موقن، سنّت، تجدّد، نگاه نو، شماره 22 (بهمن 1374)، صص 241-240

بهزاد قاسمی نژاد و مصطفی یونسی، مدرنیسم، تعریف جهان از منظری دیگر، روزنامه ایران، شماره های 566-565 (17/18 دی ماه 1375)

[41] حسین کاجی، کیستی ما، مؤلف در تحلیل آراء روشنفکران معاصر به دو عامل مؤلفه های معرفتی و مشخصه های وضعیتی توجه کرده و نشان می دهد که بی توجهی روشنفکران به تفکیک فوق در تحلیل یک حادثه یا عقیده چه اشتباهاتی به بار می آورد.

همچنین ر.ک: والتر ترنس استیس، دین و نگرش نوین، ترجمه احمدرضا جلیلی، صص 211-140. مؤلف با مصرح کردن مسأله گذرهای روانشناختی به این نکته اشاره می کند که انقلاب علمی و دستاوردهای علم مانند انکار مرکزیت زمین و نظریه داروین درباره تکامل انواع دلیلی برای انکار خدا و شکاکیت نیست. اما در طول تاریخ علتی برای این مسأله شده است. استاد مطهری نیز دقیقاً به این نکته اشاره دارد. ر.ک: گفتارهای معنوی، ص 314-309

[42] از جمله ر.ک. به فرزین آرام، رویکرد اجتماعی مدرنیته، مجله گفتگو، ش 10، زمستان 1374، ص157؛ داریوش آشوری، ما و مدرنیت، صص 307-27

[43] داریوش آشوری، ما و مدرنیت، ص67

[44] مراد ثقفی، چندگانگی مدرنیته، ماهنامه گفتگو، ش10 (زمستان 1374)، ص11

[45] محمد ضیمران، و شیرین عبادی، سنت و تجدد در حقوق ایران، ص102

[46] یورگن هابرماس، گفتمان فلسفی درباره مدرنیته، به نقل از حسین کاجی، کیستی ما، ص17

[47] سید حسین نصر، تأملاتی درباره اسلام و اندیشه مدرن، ترجمه منصور انصاری، پژوهشنامه متین، ش2، ص240

[48] حسین کاجی، کیستی ما، ص24-23

[49] داریوش آشوری، ما و مدرنیت، ص59-58

[50] برای تفصیل این موضوع ر.ک: عبدالکریم سروش، تفرج صنع، صص253-228 و رضا داوری اردکانی، فلسفه در بحران، صص 78-73 و 72-65.

[51] نهج البلاغه، خطبه 147 (صبحی صالح)

[52] مرتضی مطهری، عدل الهی، ص13

[53] همو، نظام حقوق زن در اسلام، صص 56-55

[54] مرتضی مطهری، پیرامون جمهوری اسلامی، صص 136-134

[55] یریدون أن یطفئوا نور الله بأفواههم و یأبی الله إلا أن یتم نوره (توبه/32) [آیات قرآن در زیرنویس های این بحث، از استاد مطهری است].

[56] ألا فإن حزب الله هم الغالبون (مائده/56)

[57] أما ما ینفع الناس فیمکث فی الأرض (رعد/17)

[58] بل نقذف بالحق علی الباطل فیدمغه فإذا هو زاهق (انبیاء/18)

[59] أما الزبد فیذهب جفاء (رعد/17)

[60] و لقد سبقت کلمتنا لعبادنا المرسلین، انهم لهم المنصورون (صافات/171 و 172)

[61] و لقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر أن الأرض یرثها عبادی الصالحون (انبیاء/105)

[62] ما خلقنا السموات و الأرض و ما بینهما إلا بالحق (هجر/85)

[63] مرتضی مطهری، اسلام و نیازهای جهان امروز، نشریه شماره 48 حزب جمهوری اسلامی، صص 37-36

[64] منابع و مآخذ این موضوعات را به علت رعایت اختصار حذف نمودیم.