سرآغاز
تاریخ تمدن بشری در طول حیات خود شخصیت های گوناگونی را به چشم دیده است كه هر كدام به گونه ای و در محدوده ای خاص در صحنه اندیشه و عمل به نقش آفرینی پرداخته اند و شعاع تاثیر هر كدام از آنان، بستگی به ابعاد وجودی شان داشته است. اغلب شخصیتهای مؤثر در تاریخ، انسان هایی بوده اند كه به یك یا چند جنبه محدود از جنبه های شخصیتی خویش توجه كرده و از ابعاد دیگر غفلت نموده اند. در تاریخ پرفراز و نشیب اسلام و مسلمین نیز انسان هایی كه بیشترین نزدیكی را به انسان آرمانی اسلام یعنی انسان كامل داشته باشند كم شمارند، لكن همین تعداد به ظاهر اندك، تاثیراتی بس شگرف در هدایت جوامع به سوی فلاح و رستگاری داشته اند. اگر حجاب معاصرت و حب و بغض های افراطی و تفریطی كه مانع شناخت واقع بینانه افراد می شوند را به كنار نهیم، می توانیم به جرات بگوییم كه امام خمینی (ره) از جمله این شخصیت های ذووجوه و نادر الوجود است. برای اثبات این سخن همین بس كه اسفار اربعه حیات علمی و عملی او، در برگیرنده حوزه وسیعی از: فقه، عرفان، فلسفه، اصول، سیاست، تفسیر، تعلیم و تربیت و حدیث شناسی می باشد. (1) درباره وی می توان از زبان ابوالعلاء معری آنچنان كه در وصف سید مرتضی سروده است چنین گفت:
یاسائلی عنه فیما جئت تساله
الا هو الرجل العاری من العار
لو جئته لرایت الناس فی رجل
و الدهر فی ساعه و الارض فی دار (2)
سخن در باره جنبه های مختلف تفكر امام خمینی را به فرصتی دیگر واگذار كرده و اینك فقط به بیان چند نكته درباره سیره فلسفی ایشان بسنده می كنیم:
الف) امام یك فیلسوف محض كه نقد عمر خویش بر سر فلسفه گذارده باشد نبود و حتی بعد فلسفی ایشان قوی تر از ابعاد دیگرش نیز نبود، لكن امام اهل فلسفه بود و فلاسفه را تكریم می كرد (3) و از تفكرات آنان در آثار خویش بهره می برد. لذا در بررسی تفكر فلسفی ایشان بایستی به این نكته توجه كرد.
ب) برای درك هر چه بهتر ارزش فعالیت فلسفی امام، بایستی به وضعیت علوم عقلی و فلسفی در حوزه علمیه آن زمان توجه كرد، زمانه ای كه كوزه ای كه فرزند امام از آن آب خورده بود آب می كشیدند، چرا كه امام فلسفه می گفت (4). و زمانه ای كه قرآن خواندن یك حكیم اسباب تعجب بود. (5) هنر امام آن بود كه در چنین فضایی به تدریس فلسفه و ربیت شاگرد و پاسخ به شبهات موجود در جامعه پرداخت و مشعل علوم عقلی و فلسفی را روشن نگاه داشت و سپس آن را به دست بزرگانی چون علامه طباطبایی(ره) و شهید مطهری(ره) سپرد.
ج) ارزش دیگر حیات فلسفی امام این بود كه در عرصه اندیشه و عمل نشان داد هیچگونه تضادی بین تفكر فلسفی و تفكر دینی وجود ندارد و به عبارتی قرآن و عرفان و برهان از یكدیگر جدایی ندارند. و شاید یكی از دلایل گرایش امام به حكمت متعالیه همین باشد.
د) نگرش امام به علوم مختلف و از جمله فلسفه نگرشی ابزاری (Instrumental) است نه غایی ( Teleological ) ، ایشان سرگرم شدن به الفاظ و عبارات را باعث بیچارگی و بدبختی دانسته، (6) معتقد است كه تحصیل علم باید و گرنه موجب انحراف می گردد، (8) لذا در مورد فلسفه می گوید «فلسفه وسیله است، خودش مطلوب نیست. وسیله ای است برای اینكه شما مسائل را، معارف را با برهان به عقلتان برسانید. هنرش همین قدر است. [...] آن كه انسان را می تواند راه ببرد [...] عبارت از آن ایمانی است كه در قلب [وارد] می شود.» (9) ایشان در اشعار خود خطاب به خانم فاطمه طباطبایی (همسر مرحوم سید احمد خمینی) می گوید:
فاطی كه فنون فلسفه می خواند
از فلسفه فاء و لام و سین می داند
امید من آن است كه با نور خدا
خود را زحجاب فلسفه برهاند (10)
و این در واقع هشداری است به تمامی پویندگان طریق فلسفه كه مبادا تحصیل فلسفه، حجاب كشف حقیقت گردد.
ه) امام دلبسته حكمت متعالیه صدرایی بود (11) ، هر چند برخی معتقدند كه ایشان دلبستگی خاصی به مشرب سهروردی داشت و شیفتگی به ملاصدرا هم نه به وجه مشائی، بلكه به وجه اشراقی فلسفه او معطوف بود. (12) البته بررسی دقیقتر مطلب از حوصله این نوشتار خارج است.
و) بررسی جامع سیره فلسفی امام كه نگارنده توفیق انجام آن را از خدا می طلبد نیازمند فرصت دیگری است كه در آن بایستی دیدگاه های حضرت امام درباره موضوعاتی از این قبیل را مورد توجه قرار داد: تعریف، كاركرد و شعاع تاثیر فلسفه، روش ایشان در تحصیل و تدریس فلسفه، اساتید و شاگردان امام در فلسفه، تاثیر اندیشه های فلسفی امام در دیگر ابعاد علمی و عملی ایشان، امام و فلسفه اسلامی و غرب، تمایز فلسفه از علوم دیگر، غنای قرآن نسبت به فلسفه، نوآوری های فلسفی ایشان و ...
ز) نخستین گام برای وصول به چنان مقصودی، آشنایی با منابع تحقیق است كه این ماخذشناسی عهده دار معرفی بخشی از آن می باشد و امید است در شناخت هر چه بیشتر اندیشه های امام، مفید واقع شود.
چند تذكر:
1- در این ماخذ شناسی كه در مدتی كوتاه تهیه شده سعی بر آن بوده كه هر منبعی كه نكته ای درباره سیره فلسفی امام دارد فهرست شود.
2- درباره فلسفه تعلیم و تربیت و فلسفه سیاسی امام بخاطر گستردگی موضوع موارد اندكی فهرست شده، بدیهی است كه انجام كامل آن فرصت و امكانات بیشتری را می طلبد.
3- مسلما این كار خالی از نقص و اشكال نیست كه امید است با تذكر یا همت دیگران تكمیل شود.
4- آدرس مواردی كه مراجعه مستقیم نبوده در پاورقی ذكر شده است.
5- نگارنده بر خود لازم می داند از همكاری صمیمانه مسؤولین محترم مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی دفتر قم و كتابخانه و خانه مطبوعات دانشگاه مفید سپاسگزاری و قدردانی نماید.
6- این ماخذشناسی در دو بخش ارائه می گردد:
بخش اول: آثار امام خمینی بخش دوم: آثار دیگران، كه شامل سه قسمت است: فلسفه، فلسفه سیاست، فلسفه تعلیم و تربیت.
بخش اول: فهرست آثار فلسفی امام خمینی
«آداب الصلاه »، تصحیح و پاورقی: سید احمد فهری
(تهران: پیام آزادی)، چاپ اول، 1368، 423 ص.
برخی از مباحث كه در زمینه مسائل كلامی فلسفی مطرح شده عبارتند از: مرتبه اثبات علمی، فلسفی فقر وجودی سالك (ص 14-15)، تعریف فلسفه (ص 25)، تربیت قوای ظاهری و باطنی نفس (ص 51)، نبوت و قضاء و قدر (ص 92)، نشات نفس ناطقه انسانی (ص 94)، فیض مقدس و وجود منبسط (ص 148)، سعادت عقلی و لذات روحانی (ص 181)، ائمه علیهم السلام معادن حكمت اند (ص 204)، قرآن دارای معارف گوناگون از جمله معارف حكمی و برهانی است (ص 204-211)، محصور ماندن در فهم فنون دلالات و احتجاجات می تواند حجاب فهم قرآن برای فیلسوف و حكیم باشد (ص 216)، عقل كلی و جزئی (ص 254)، فیض منبسط و مراتب وجود در بسم الله و نقد سخن میرداماد و فیض كاشانی (ص 265-266)، حقیقت اسم و وحدت و كثرت (ص 269)، فیض اقدس و مقدس (ص 269)، اثبات اختصاص جمیع محامد به خداوند در فلسفه عالیه (ص 276-277)، طعن اهل ظاهر به اهل فلسفه (ص 281)، ایراد ملاصدرا به امثال بیضاوی در باره معنی «عالمین » (ص 286)، علم فعلی و تفصیلی خداوند از نظر اشراقیین و خواجه نصیر (ص 292-293)، غنای معارف قرآنی نسبت به مطالب و آرای فلاسفه اسلامی و یونانی (ص 329-331)، صفات ثبوتیه و سلبیه از نظر حكما و نظر امام (ص 333-334)، تفسیر فلسفی از سوره توحید (ص 338-340)، رابطه وحدت و كثرت (ص 345-346).
«آوای توحید: پیام امام خمینی سلام الله علیه به گورباچف و شرح نامه به قلم آیه الله جوادی آملی »،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی 1)، چاپ چهارم، زمستان 1372، ص 108.
به پایان رسیدن كمونیسم و ماركسیسم در جهان، نقد اجمالی تفكر مادی، دعوت رجوع به كتب فلاسفه اسلامی و غرب از جمله عناوین عمده این نامه می باشد، این مطالب سپس توسط آیه الله جوادی آملی شرح و بسط داده شده است.
«ابواب معرفت » (13) (گردآوری موضوعی بیانات امام خمینی (ره))،
(تهران: مؤسسه فرهنگی قدر ولایت)، 1372.
در بخش های مختلف كتاب نظراتی از امام در باره فلسفه، برداشت فلسفی از دین و قرآن و... آمده است.
الاستصحاب »
(تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره))، چاپ اول، اسفند 1375، 456 ص.
كیفیت جعل در امور اعتباری (ص 68-69)، رابطه سببیت و جعل (ص 70-72)، تحقیق در قضایای سالبه و انواع آن، رابطه قضیه سلبیه و ایجابیه (ص 96-100)، مناط صدق و كذب قضایا (ص 101-104).
«انوار الهدایه فی التعلیقه علی الكفایه » الجزء الاول والثانی،
(تحقیق و نشر: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، اردیبهشت 1372، 424 ص + 488 ص.
جلد اول: اختیاری یا غیر اختیاری بودن اراده، نظر میرداماد، اشكالات ملاصدرا و جواب آنها، نقد و بررسی نظر محقق خراسانی و دیگران درباره اختیار (ص 60-71)، تحقیق درباره اینكه «الذاتی لا یعلل » (ص 73-80)، اصل كثرت در وجود (ص 80-85)، سعادت و شقاوت (ص 85-88)،
جلد دوم: كلی طبیعی (ص 311-312).
برای نقد و بررسی كتاب فوق ر.ك:
فقیهی خراسانی، محمد مهدی، «معرفی كتاب: التعلیقه علی مباحث العقلیه من الكفایه »،
حضور، ش 4 (خرداد 1371)، ص 73-74.
حسینی، علی، «نقد و بررسی كتاب: انوار الهدایه فی التعلیقه علی الكفایه »،
كیهان فرهنگی، ش 10 (105) (دی 1372)، ص 52-55.
روزنامه جمهوری اسلامی (10/8/1372).
«پاسخی منتشر نشده از امام خمینی به یك سؤال فلسفی: عینیت اراده حق تعالی با ذات مقدس او»،
حضور، دوره دوم، ش 9 (زمستان 1373)، ص 6-12.
پاسخ حضرت امام به سؤال فلسفی یكی از شاگردان خود درباره شبهه ای كه بر مساله عینیت اراده و ذات حق تعالی وارد شده است.
«تعلیقات علی شرح فصوص الحكم و مصباح الانس »، مقدمه و استنساخ: محمد حسن رحیمیان،
(قم: مؤسسه پاسدار اسلام)، چاپ دوم، رجب المرجب 1410 ه’ . ق، 327 ص.
بحث حقیقت وجود، اعیان ثابته، جوهر و عرض، عقل اول و نفس كلیه، عالم مثالی، معنی حكمت، وجود ظلی، صفت وجود، وجود مطلق و اثبات آن، و...
برای معرفی كتاب فوق ر.ك:
گوهری، محمد جواد، «یك فروغ رخ ساقی: مروری بر كتاب ارزشمند تعلیقات علی شرح فصوص الحكم و مصباح الانس »، حضور، ش 4 (خرداد 1371)، ص 70-72.
ذكایی ساوجی، مرتضی، «شیخ داود قیصری ساوی و امام خمینی »، كیهان فرهنگی، س 16، ش 156 (مهر 1378)، ص 100-102.
«التعلیقه علی الفوائد الرضویه »،
(قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، 1375، 192 ص.
این كتاب تعلیقه امام خمینی است بر شرح فلسفی، عرفانی حدیث «راس الجالوت » از قاضی سعید قمی، و در آن مباحثی از قبیل معنای «واحد متكثر» و «متكثر متوحد» مورد بررسی قرار گرفته است.
«تفسیر سوره حمد»، استخراج و تنظیم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، بهار 1375، 282 ص.
اثبات اختصاص جمیع محامد به خداوند از نظر حكمت و فلسفه عالیه، و رابطه آن با سببیت فلسفی (ص 29-32)، نیاز معلول به علت (ص 99-100)، فلسفه فقط وسیله رسیدن به معارف است (ص 112)، هر گروهی از جمله فلاسفه زبان خاص خود را دارند (ص 175-176)، بحث علیت (ص 177-178)، فیلسوف واقعی (ص 240).
(جبر، تفویض وامر بین الامرین) (14) سیداحمد فهری
هفته نامه سروش، س 14،ش 601 (9 خرداد 1371)، ص 23-27.
«جهاد نفس »، شرح و پاورقی: سید احمد فهری،
(قزوین : انتشارات طه)، چاپ سوم، [بی تا]، 159 ص.
از جمله مباحث مطرح شده عبارتند از: درجات نفس (ص 65-84)، قوای ظاهری و باطنی نفس (ص 90-92، 135-159) .
«چهل حدیث (اربعین حدیث »)،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی )، چاپ سوم، تابستان 1372، 800 ص.
هر چند مطالب كتاب در زمینه عرفان است ولی در مواردی نیز از مباحث فلسفی و عقلی سخن به میان آمده است مانند: احوال نفس، اختیار، ادراكات باطنی، ظاهری، عقلی، انواع علل و اسباب، اصالت وجود، اعدام، اكتناه ذات، اكوان، انواع امكان، اهل فلسفه، براهین حكمیه، انواع برهان، جبر و تفویض، انواع جوهر، حقیقت وجود، انواع فاعل، ماهیت.
«الحاشیه علی الاسفار (تقریرات درس اسفار»)،
درسهای حضرت امام درباره كتاب اسفار اربعه ملاصدرا است كه توسط یكی از شاگردان ایشان (مرحوم ملاعبد الغنی اردبیلی(ره) ) تقریر شده است. این نسخه دست نویس بوده و پس از تصحیح، اینك توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) آماده انتشار می باشد. این تقریرات را می توان تنها اثر مكتوب مستقل از حضرت امام در زمینه فلسفه دانست. عمده مباحث آن نیز درباره نفس، تناسخ و معاد جسمانی می باشد.
«دیوان امام »،تعلیقات: علی اكبر رشاد،
(تهران: مؤسسه نشر عروج)، چاپ اول، 1377، 490 ص.
امام در ضمن اشعار خویش، در مواردی به دوری از فلسفه و عرفان و ... اشاره می كنند و هشدار می دهند كه مبادا این علوم، خود حجاب حقیقت شود. (از جمله صفحات 160، 163، 171، 187، 192، 194، 197، 221).
«ره عشق: نامه عرفانی حضرت امام »،
(تهران: مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ چهارم، پاییز 1373، 47 ص.
امام در ضمن این نامه عرفانی، به نكاتی درباره فراگیری فلسفه، موضوع آن و... اشاره می كنند.
«سر الصلوه: معراج السالكین و صلوه العارفین »،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی )، چاپ دوم، زمستان 1372، (سی+169+96 ص).
گروهی كه حقایق عبادات و... را از طریق عقل و فكر و برهان می فهمند (ص 19-20)، یكی از مراتب سجده، ادراك مقام آن است از نظر علم و برهان و فكر (ص 101)، وجود منبسط و درك آن از طریق برهان (ص 21).
«شرح حدیث جنود عقل و جهل »،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی )، چاپ اول، بهار 1377، 503 ص.
امام در ضمن شرح حدیث فوق به برخی نكات در زمینه فلسفه اشاره می كنند از جمله: ناتمام بودن توجیه بعضی فلاسفه درباره معنای اجاج، شناخت نفس، دام شیطان برای حكیم و عارف، قناعت نكردن به ادراكات عقلیه، نقل و نقد كلام ملاصدرا پیرامون انقطاع خوف در آخرت و رحمت و رافت الهی، سخن ارسطو پیرامون عدالت، اثبات علم فعلی حق تعالی.
«شرح دعاء السحر»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی )، چاپ اول، بهمن 1374، 243 ص.
برخی عناوین فلسفی كتاب عبارتند از: ابواب الوجود، اجتماع النقیضین، اراده و اختیار، اصحاب حكمت متعالیه، اعتبار كثرت در وحدت و بالعكس، اعدام، اعیان ثابته، امكان، بسط وجود، بسیط الحقیقه، جسم كلی، جسم طبیعی، جمع بین كثرت و وحدت، انواع حقایق، عوالم عقول، انواع فاعل.
«صحیفه نور: مجموعه رهنمودهای امام مینی » (15) ، 22 جلد،
(تهیه، جمع آوری و نشر: سازمان مدارك فرهنگی انقلاب اسلامی)، سالهای 1361-1369.
ابن سینا، حسین بن عبداله: ج 1)
268; ج 2) 2; ج 8) 79; ج 9) 26، 160; ج 14) 234; ج 18) 156، 191; ج 21) 68. ابن عربی، محی الدین: ج 21) 68. ادراك شهودی: ج 21) 68. ارسطو: ج 18) 190، 191. حركت جوهری: ج 20) 102. حكمت اشراق: ج 21)68. حكمت متعالیه: ج 21) 68. حكمت مشاء: ج 21) 68. سهروردی، یحیی بن حبش: ج 21) 68. شهود: ج 22) 344. عقل: ج 1) 167، 257; ج 2) 227، 231; ج 20) 86. فطرت: ج 1) 227; ج 3) 3، 4; ج 6) 280; ج 12) 127، 244; ج 13) 261 ج 14) 27، 28، 136، 137; ج 17) 18; ج 18) 34، 35،243; ج 19) 93، 158; ج 20) 211; ج 21) 68; ج 22) 342.
فلسفه: ج 1) 258; ج 2) 153، 227; ج 17) 250; ج 18) 79، 80، 191; ج 20) 20، 102، 140; ج 21) 68، 91; ج 22) 347. فلسفه یونان: ج 17) 251. فیلسوف: ج 1) 235، 236; ج 2) 153، 224، 226. قانون علیت: ج 21) 68. كمونیسم (ماركسیسم): ج 1) 162، 219، 229، 271، 272; ج 2) 5، 6، 18، 42، 45، 77، 115، 120، 127، 147، 158، 183، 185، 186، 194، 200، 201، 203، 212، 220، 221، 238، 239، 260; ج 3) 48، 54، 56، 71، 86، 100، 108، 118، 158، 165، 166، 258، 261، 264، 265; ج 4) 21، 32، 35، 37، 65، 70، 133، 147، 170، 179، 180، 219، 259; ج 5) 85، 87، 182، 220; ج 6) 34، 114، 219; ج 7) 32، 89، 101، 102، 104، 130; ج 8) 38، 76،77، 133، 134، 181، 187، 237، 238; ج 9) 7، 10، 87; ج 11) 102; ج 12) 19، 119، 155; ج 13) 208; ج 14) 62، 71; ج 16) 143; ج 17) 162، 260، 267; ج 18) 192; ج 19) 19; ج 20) 113، 128، 229، 232; ج 21) 30، 48، 66، 67، 108، 197، 200; ج 22) 146، 292. مادیگری: ج 2) 45، 46، 227; ج 4) 252; ج 21) 67. ماركس، كارل: ج 1) 228، 229. ماوراء الطبیعه: ج 1) 20، 72، 236، 238، 240; ج 2) 153، 154، 155، 226-232; ج 4) 253; ج 8) 6، 63، 81; ج 20) 86، 88; ج 22) 226، 345. ملاصدرا: ج 21) 68; ج 22) 348.
«طلب و اراده »، ترجمه و شرح: سید احمد فهری،
(تهران: مركز انتشارات علمی و فرهنگی)، 1362، 162 ص.
برخی مباحث فلسفی كه در كتاب ارائه شده عبارتند از: صرف الوجود دارای همه كمالات است (ص 11-18)، نظر ملاصدرا و امام درباره متكلم بودن خداوند (ص 19-26)، عینیت اراده و علم خداوند (ص 30-35)، رابطه مساله جبر و تفویض با بحث فلسفی علت و معلول (ص 55-61)، رد نظر قائلین به تفویض از طریق قانون علیت (ص 62-68)، رد نظریه جبر با تمسك به اصاله الوجود و... (ص 69-72)، خداوند صرف الوجود و صرف الكمال و الجمال است، خوبی ها منسوب به او و شرور منتسب به غیر اوست (ص 78-90)، اشكالات وارده در این باره و جواب میرداماد، ملاصدرا و دیگران (ص 91-129)، تقریر قاعده «الشیی ء ما لم یجب لم یوجد» (ص 113-125)، بیان حقیقت سعادت و شقاوت و عوامل آنها از طریق برخی مباحث فلسفی (ص 129-158).
«عدل الهی از دیدگاه امام خمینی »، (تبیان: دفتر هفدهم)، استخراج و تنظیم: معاونت پژوهشی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، خرداد 1378، 276 ص.
اثبات عدل الهی از طریق برخی مباحث كلامی و فلسفی و پاسخ به شبهات پیرامون آنها.
«قرآن كتاب هدایت در دیدگاه امام خمینی »، (تبیان: دفتر سیزدهم)،
(استخراج، تنظیم و نشر: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، آبان 1375، 305 ص.
اشاره به فهم علوم عقلی از قرآن توسط اندیشمندانی چون ملاصدرا.
«كوثر: مجموعه سخنرانیهای حضرت امام خمینی همراه با شرح وقایع انقلاب (آبان 1357-12 بهمن 1357»)، ج 2،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، 1371، 660 ص.
محدوده ادراكات انسان نسبت به دیگر موجودات، نظر فلاسفه طبیعی درباره ادراك و كشف طبیعت و نقد آن (ص 10-12)، كمونیسم و كمونیست ها (ص 51-52، 444).
«محرم راز: اشعار عرفانی حضرت امام خمینی سلام الله علیه و نامه امام به حجه الاسلام و المسلمین حاج سید احمد خمینی »،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ چهارم، پاییز 1371، 96 ص.
امام در برخی از اشعار عرفانی خود به رها كردن عرفان و فلسفه و عقل و لزوم مست خداوند شدن اشاره می نمایند.
«مصباح الهدایه الی الخلافه و الولایه »، مقدمه: استاد سید جلال الدین آشتیانی،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، زمستان 1372، 167+148 ص.
برخی مباحث فلسفی كتاب عبارتند از: احاطه عقل مجرد، ادراك، اسباب و مسببات، اشیاء كونیه خارجیه، اعدام، اعیان ثابته، انواع انوار، انواع برهان، بسیط الحقیقه، تجوهر ذات، جوهر، انواع حقایق، حكم وحدت و كثرت، اسفار اربعه، صورت نفس، انواع وجود.
«معاد از دیدگاه امام خمینی » (تبیان: دفتر سی ام)، تهیه و تنظیم: معاونت پژوهشی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، تدوین: فروغ السادات رحیم پور،
(تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی)، چاپ اول، خرداد 1378، 438 ص.
تنظیم و تدوین دیدگاه های امام خمینی، بخصوص از جهت فلسفی، كلامی درباره معاد، تجرد نفس، تناسخ، دنیا و آخرت، بهشت و جهنم، تجسم اعمال و...
«مقاله منتشر نشده در لقاءالله از امام خمینی »، در كتاب «رساله لقاءالله »، حاج میرزا جواد ملكی تبریزی (ره)، ترجمه و توضیح: سید احمد فهری،
(تهران: نهضت زنان مسلمان)، اردیبهشت 1360، ص 253-260.
دفاع از ملاصدرا در مقابل مخالفین ایشان، عدم تنافی حكمت و قرآن.
«مناهج الوصول الی علم الاصول »، 2 ج،
(قم: تحقیق و نشر از: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی)، 1373، 438 ص و 414 ص.
كتاب هر چند در زمینه اصول است لكن در مواردی به مباحث فلسفی هم اشاره كرده است. از جمله به لزوم عدم خلط میان علم اصول و فلسفه (مثلا در ج 1، 148; ج 2، 64)، موضوع فلسفه (ج 1، 41-42)، متعلق امر و نهی، ماهیت است یا وجود (ج 2، 103-108).
(نامه عرفانی »،
حضور، ش 28(تابستان 1378)، ص 319-325.
نامه ای از امام خمینی به آقای میرزا جواد همدانی (حجت) یكی شاگردان خود كه در آن ضمن وصایای عرفانی اخلاقی، صلاحیت فلسفی عرفانی وی را تایید می كنند.
نامه فوق در مجله «میلاد» خبرنامه ستاد بزرگداشت صدمین سال میلاد امام خمینی، ش 10 (شنبه 27/6/1378)، ص 25-29 تجدید چاپ شده است.
«نامه عرفانی »،
میلاد: خبرنامه ستاد بزرگداشت صدمین سال میلاد امام خمینی 1، ش 6 (9/6/1378) ص 26-29.
نامه امام به شاگرد خود آقای سید ابراهیم خوئی (مقبره ای) كه در ضمن آن صلاحیت عرفانی فلسفی او را تایید كرده اند.
بخش دوم: فهرست آثار دیگران درباره اندیشه فلسفی امام
قسمت اول: فلسفه
آشتیانی، سید جلال الدین، «در رثای امام عارفان »،
كیهان اندیشه، ش 24 (خرداد-تیر 1368)، ص 3-7.
اشاره به موقعیت فلسفی امام در حوزه.
آشتیانی، سیدجلال الدین، «دیدار با استاد سید جلال الدین آشتیانی »،
متین، س 1، ش 2 (بهار 1378)، ص 257-267.
در این مصاحبه، نكاتی در مورد سیره فلسفی امام نیز مطرح شده است.
«آن سفر كرده: جنگ ادبی ویژه سالگرد رحلت حضرت امام (ره)»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، بهار 1377.
مصاحبه با آقای حداد عادل و اشاره به بعد فلسفی امام و ناشناخته ماندن آن (ص 25-26).
احمدی، احمد، «شیوه های ادبی و هنری امام »،
حضور، ش 4 (خرداد 1371)، ص 44-45.
بررسی جنبه ادبی و هنری امام و تاثیر تفكرات فلسفی ایشان.
احمدی (محزون)، حیدر «تاملی در سیره علمی، اجتماعی امام خمینی (ره)»،
حضور، دوره دوم، ش 13 (پاییز 1374)، ص 210-218.
نویسنده ضمن بررسی سیره علمی، اجتماعی امام به شان فلسفی و دیدگاههای ایشان درباره فلاسفه اسلامی و غرب نیز اشاره كرده است.
احمدی، حیدر، «تجلی عرفان امام در اشعار امام »،
حضور، ش 17 (تابستان 1375)، ص 263-291.
نویسنده ضمن بیان دیدگاههای عرفانی امام، رابطه عرفان و فلسفه را نیز از منظر ایشان مورد توجه قرار داده است.
احمدی فقیه یزدی، محمد حسن، «مفهوم تردد در احادیث قدسی (بخش اول »)،
كیهان اندیشه، ش 11 (فروردین و اردیبهشت 1366)، ص 37-43.
نگارنده در ضمن شرح و بسط مساله تردید و تردد در كلام خداوند، نظر امام خمینی در این باره را نیز از حاشیه ایشان بر اسفار نقل می نماید.
احمدی فقیه یزدی، محمد حسن، «سیری در حدیث شناسی، فقه، فلسفه و عرفان امام خمینی(ره)»،
حضور، ش 5-6 (تابستان-پاییز 1371)، ص 31-33 و 141.
بررسی اجمالی سیره فقهی، فلسفی، عرفانی امام و آثار مكتوب ایشان.
احمدی فقیه یزدی، محمد حسن، «سیری در آثار و تالیفات حضرت آیه الله العظمی امام خمینی(ره)»16،
(تهران: مركز نشر مدرس)، 1365، 69 ص.
استادی، رضا، «مشایخ امام خمینی رضوان الله علیه و علیهم »،
كیهان فرهنگی، س 6، ش 3 (63) (خرداد 1368)، ص 8-10.
معرفی اساتید امام در زمینه فلسفه، فقه، عرفان و...
استادی، رضا، «عرفان امام در مدیریت حكومت اسلامی »،
كیهان فرهنگی، س 7، ش 3 (75) (خرداد 1369)، ص 4-5.
اشاره به شان فلسفی امام و علت ترك تدریس فلسفه توسط ایشان.
امین زاده، محمد رضا، «هستی ادراكی امام خمینی(ره) »،
نورعلم، دوره چهارم، ش 7 و 8 (43-44) (بهمن 1370 و اردیبهشت 1371)، ص 118-139.
بررسی نحوه درك هستی توسط امام خمینی و نقش آن در شؤون مختلف فردی، اجتماعی و سیاسی ایشان.
امین زاده، محمد رضا، «نبوت و ولایت در هستی ادراكی امام خمینی (ره)»،
نورعلم، دروه پنجم، ش 50-51 (فروردین - تیر 1372)، ص 176-201.
انصاری، حمید، «یاد او، حدیث بیداری: نگاهی به زندگینامه آرمانی، علمی و سیاسی امام خمینی از تولد تا رحلت »،
حضور، دوره دوم، ش 8 (پاییز 1373)، (ص 321-416.
بررسی زندگی و آثار امام، كه در ضمن آن به تحصیل و تدریس ایشان در فلسفه نیز اشاره شده است.
ایازی، سید محمدعلی، «هرمنوتیك در اندیشه امام خمینی (ره): پژوهشی در اختصاصی نبودن زبان قرآن »،
حضور، ش 23 (بهار 1377)، ص 100-121.
مقاله به بررسی یكی از مباحث هرمنوتیك یعنی اختصاصی یا عدم اختصاصی بودن زبان متن دینی می پردازد و این مطلب را در باره قرآن از دیدگاه امام بررسی می كند.
ایازی، سید محمد علی، «هرمنوتیك در اندیشه امام خمینی: شخصیت مفسر و تاثیر آن در تفسیر»،
حضور، ش 24 (تابستان 1377)، ص 71-79.
بررسی اندیشه های امام درباره تاثیر شخصیت مفسر در تفسیر قرآن.
ایزدپناه، عباس، «بنیانهای معرفتی احیای تفكر دینی و نگرش امام خمینی »،
حضور، ش 22 (زمستان 1376)، ص 59-83.
مقاله فوق در ذیل محورهای: مفهوم احیای معرفت دینی، افق معرفت دینی و جایگاه گفتمان احیاء، بنیانهای فلسفی و عرفانی مقوله احیا، بنیان های روش شناختی و بنیانهای معرفتی در آئینه ثقلین و نگرش امام خمینی(ره) ، به بررسی فلسفه دین شناسی امام خمینی و مساله احیاء تفكر دینی می پردازد.
بصیرت منش، حمید [و دیگران]، «صحیفه دل: مطالب وخاطراتی از شاگردان حضرت امام خمینی(ره)»،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، خرداد 1377، 170 ص.
شاگردان امام در ضمن بیان خاطرات خود، نكاتی درباره تعطیلی درس فلسفه امام، برخورد امام با اساتید و شاگردان خود، پاسخ به سؤالات فلسفی و... را بیان كرده اند.
(از جمله در صفحات 29، 97، 59، 94، 99، 149)
تاجدینی، علی، «عشق در حكمت شعری امام خمینی »،
حضور، ش 26 (زمستان 1377)، ص 219-233.
اشاره به دیدگاه امام درباره فلسفه و رابطه اش با عرفان.
«تاملی بر احیاء تفكر دینی (مجموعه مصاحبه ها و میزگردها»)،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، خرداد 1376، 160 ص.
برخی از یاران امام در ذكر خاطرات خود اشاراتی نیز به بعد فلسفی ایشان می كنند.
(از جمله در ص 51-52، 95، 112).
جوادی آملی، عبدالله، «بنیان مرصوص امام خمینی در بیان و بنان حضرت آیه الله جوادی آملی »، گردآوری و تنظیم: محمد امین شاهجویی.
(قم: مركز نشر اسراء)، چاپ دوم، 1378، 454 ص.
نویسنده در ضمن بررسی سیره علمی و عملی امام، به مواردی چون رابطه عشق و عقل و برهان، ویژگی های حكمی امام و... نیز پرداخته است.
حائری یزدی، مهدی، «تاملاتی گذرا درباره امام خمینی (ره)، زعامت دینی و حكومت اسلامی »،
متین، س 1، ش 1 (زمستان 1377)، ص 383-388.
آقای حائری كه خود از شاگردان فلسفه امام بوده است، در این مصاحبه به تحصیل، تدریس و تاثیر فلسفه امام اشاره می كند.
حجت، «محضر مردان خدا»،
حضور، ش 5-6 (تابستان-پاییز 1371)، ص 38.
سخنان آقای حجت (یكی از شاگردان امام) درباره روش و شرایط تدریس فلسفه توسط ایشان.
حسینی قائم مقامی، سید عباس، «قرآن و عرفان از منظره امام »،
كیهان اندیشه، ش 29 (فروردین-اردیبهشت 1369)، ص 66-109.
نویسنده در ضمن بحث، نظرات صدرالمتالهین را درباره موضوعاتی چون رابطه ادراك با جنت و نار، شعور جمادات، نفس ناطقه و... بیان نموده و سپس آرای امام خمینی را در این زمینه ها مطرح می نماید.
خمینی، سید احمد، «امام، حوزه و سیاست »،
حضور، ش 1 (خرداد 1370)، ص 7-9.
اشاره به اساتید و شاگردان امام در فلسفه و وضعیت فلسفه در حوزه های علمیه آن زمان.
خمینی، سیداحمد، «اولویتها در مواجهه با شرایط نوین جهانی »،
حضور، ش 26 (زمستان 1377)، ص 6-8.
در ضمن مقاله، به شیوه امام در بیان مطالب فلسفی نیز اشاره شده است.
خمینی، سیداحمد، «دلیل آفتاب: خاطرات یادگار امام »،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی)، چاپ اول، زمستان 1375، 180 ص.
مرحوم سید احمد خمینی در ضمن خاطرات خویش، مطالبی در باره بعد فلسفی امام و اساتید ایشان بیان كرده است. (از جمله ص 58).
خمینی، سید حسن، «اندیشه فلسفی امام »، كتاب «مجموعه مقالات دومین كنگره بین المللی امام خمینی و احیاء تفكر دینی »، جلد چهارم،
(تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، تابستان 1378، ص 21-24.
تفكر صدرایی امام و نقش آن در احیاء اندیشه دینی.
ربانی گلپایگانی، علی، «جبر و اختیار از دیدگاه امام خمینی (ره)»،
روزنامه رسالت (10و12/3/1377)، ص 11.
روحانی (زیارتی)، سید حمید، «بررسی و تحلیلی از: نهضت امام خمینی » [ج 1]،
(قم: دفتر انتشارات اسلامی)، چاپ دوم، آذر 1361، 957 ص.
نویسنده در ضمن بررسی زندگی امام خمینی، به بعد فلسفی ایشان، روش انتخاب شاگرد و مانند آن نیز اشاره می نماید.
ریاحی، محمد حسین، «اولین تذكره درباره شخصیت امام خمینی »،
حضور، ش 28 (تابستان 1378)، ص 249-256.
بررسی اولین ماخذی كه در آن مطالبی درباره زندگی امام خمینی آمده است و اشاره به اساتید امام در فلسفه و رابطه ایشان با حوزه فلسفی اصفهان.
زین العابدین، السید سلام، «الامام الخمینی مفسرا : المعالم، الابعاد و الاتجاهات المنهج »،
قضایا اسلامیه، ش 2 (سال 1416 ه’)، ص 383-442.
نویسنده ضمن بررسی شیوه تفسیری امام، مساله رابطه فلسفه، عرفان و برهان را از دیدگاه ایشان بیان می نماید.
سبحانی، جعفر، «بیان وصف تو گفتن نه حد امكان است »،
كیهان فرهنگی، س 6، ش 3 (63) (خرداد 1368)، ص 2-3.
اشاره ای به اساتید، شاگردان و مشی امام در فلسفه.
سبحانی، جعفر، «[آشنایی با بعد علمی حضرت امام]»،
حوزه، ش 32 (خرداد-تیر 1368)، ص 113-126.
اشاره به تحصیل و تدریس فلسفه توسط امام و اساتید ایشان.
سبحانی، جعفر، «جامعیت علمی و عملی امام خمینی »،
كیهان اندیشه، ش 29، (فرودین-اردیبهشت 1369)، ص 3-14.
بررسی ابعاد مختلف علمی و عملی امام، از جمله در زمینه فلسفه، اساتید ایشان، و برخی مباحث فلسفی امام مثل سریان علم و تشكیك در وجود، تفكیك حقایق از اعتباریات.
مقاله فوق در مجله بصائر، س 6، ش 27 (تیر 1378)، ص 29-35 تجدید چاپ شده است.
سبحانی، جعفر،«امام(ره)، نمونه عمل به وظیفه »،
كیهان فرهنگی، س 7، ش 3 (75) (خرداد 1369)، ص 6-7.
شان فلسفی امام و علاقه ایشان به ملاصدرا و فلسفه وی.
ستاد بزرگداشت یكصدمین سال تولد امام خمینی (ره) كمیته علمی، «طرح نظام اندیشه و آراء حضرت امام خمینی (ره) »،
(تهران: ستاد بزرگداشت یكصدمین سالگرد ولادت حضرت امام خمینی (ره))، مهر 1378، 19 ص.
ارائه طرحی جهت شناخت نظام مند اندیشه های امام، از جمله در عرصه هستی شناسی، معرفت شناسی، معرفت دینی (از نظر برهانی فلسفی و...).
سروش، عبدالكریم، «یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری »، كتاب اول،
(تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی)، 1360، 578 ص.
اشاره به تدریس فلسفی امام و شاگردان ایشان در فلسفه (ص 172، 326، 353).
صدر، سیدمحمد، «نگاهی به راز و رمز رهبری امام »،
حضور، دوره دوم، ش 12 (تابستان 1374)، ص 102-111.
نویسنده درصدد بررسی علل و عوامل اقبال مردم به امام خمینی است كه در ضمن آن به بعد فلسفی ایشان هم اشاره كرده است.
ضیایی، علی اكبر، «فلسفه در عصر امام خمینی (ره)»،
حضور، ش 4 (خرداد 1371)، ص 68-69.
بررسی اجمالی وضعیت فلسفه در حوزه های علمیه در دوران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی. این مقاله همچنین در كتابی از همین نویسنده با عنوان «نقش امام خمینی در احیاء تفكر فلسفی »، (ص 17-32) به چاپ رسیده است.
ضیایی، علی اكبر، «نقش امام خمینی در احیای تفكر فلسفی »،
(تهران: قدر ولایت)، چاپ اول، 1372، 80 ص.
این كتاب از معدود نوشته های مستقل در باره فلسفه از دیدگاه امام خمینی است عناوین كلی كتاب عبارتند از: وضعیت فلسفه در عصر امام خمینی (ره)، فلسفه یونان، غرب و اسلامی از دیدگاه ایشان، مباحث فلسفی در آثار امام خمینی.
ضیایی، علی اكبر، «المباحث الفلسفیه فی كتابات الامام الخمینی »،
الثقافه الاسلامیه (مجله تصدرها المستشاریه الثقافیه للجمهوریه الاسلامیه الایرانیه بدمشق)، ش 43 (ذوالقعده-ذوالحجه 1412 ه’)، ص 115-127.
بررسی برخی مباحث فلسفی مطرح شده در كتب امام، مانند: اثبات وجود خداوند، قاعده بسیط الحقیقه كل الاشیاء، عدم تعلق گرفتن قدرت به ممتنعات، حل تعارض بین قاعده «الشی ء مالم یجب لم یوجد» و اختیار، علم به غیب، بقاء روح پس از مرگ، درجات مقامات معنوی.
ضیایی، علی اكبر، «الفلسفه عند الامام الخمینی »،
التوحید، س 10، ش 60 (محرم و صفر 1413 ه’)، ص 41-54.
بررسی نظرات امام درباره فلسفه یونان، فلسفه غرب و فلسفه اسلامی، امام و حكمت متعالیه، عدم تعارض بین فلسفه و قرآن.
قادری، سیدعلی، «خمینی روح الله: زندگینامه امام خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال »، ج 1،
(تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره))، چاپ اول، مهر 1378، 462 ص.
اشاره به اساتید امام در فلسفه، آشنایی ایشان با فلسفه غرب و... (ص 388-406).
قاسمی، محمدرضا، «سیری در تقریرات درس فلسفه امام خمینی (ره)»،
حضور، ش 5-6 (تابستان-پاییز 1371)، ص 13-21.
تقریرات درس فلسفه امام (شرح اسفار مبحث نفس) كه توسط مرحوم عبدالغنی موسوی اردبیلی نگارش یافته و توسط آقای قاسمی تصحیح و تدوین شده است. در این دروس، پس از ذكر اقسام تناسخ و ادله قائلین به آن، همه انواع تناسخ با دلیل و برهان ابطال می گردد. علاوه بر آن یك تصویر جامع از نظام عالم وجود، و ذومراتب بودن نفس مطرح شده، غایت عقل نظری و عقل عملی، ماهیت كلیه، كیفیت حركت موجودات، حركت نفس و نزاع قائلین به اصالت ماهیت و اصالت وجود نیز مورد بحث قرار گرفته است.
قاسمی، محمدرضا، «شرح اسفار حضرت امام خمینی 1 پیرامون نفس و تناسخ »،
این نوشته، پایان نامه كارشناسی ارشد آقای قاسمی است كه در رشته فلسفه و كلام اسلامی دانشكده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران انجام گرفته است.
قمی، محسن،«تبیین فلسفی نامه تاریخی امام به گورباچف »،
بصائر، س 6، ش 27 (تیر 1378)، ص 162-164.
كهریزی، مهوش، «حقیقت و خلافت انسان كامل از دیدگاه حضرت امام خمینی (ره)»، (17)
پایان نامه خانم كهریزی در گروه فلسفه و حكمت اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران 74-1373.
گوهری، محمدجواد، «جلوه وحدت در جام علم و عرفان: گذری و نظری به كتاب چهل حدیث [از امام خمینی (ره)]»،
حضور، ش 2 (آبان 1370)، ص 65-69.
بررسی كتاب چهل حدیث امام از نظر ادبی، عرفانی، فلسفی و...
مرتضوی لنگرودی، سیدمحمدحسن، «جواهر الاصول »، الجزءالاول،
(تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی )، چاپ اول، خرداد 1376، 376 ص.
شیوه امام در پرهیز از دخالت دادن مسائل فلسفی در اصول و مواردی از آن، تبیین دو قاعده الواحد و نقد ارتباط آن با موضوع علم.
مؤذن جامی، محمدهادی، «گزیده آرای نقادانه امام خمینی در عرفان »،
كیهان اندیشه، ش 35 (فروردین-اردیبهشت 1370)، ص 75-102.
نویسنده برخی از نقدهای امام خمینی بر نظرات عرفانی، حكمی و كلامی دیگران را ارائه نموده است. مواردی چون: تقسیم اسماء الهیه به ذاتی و صفاتی و افعالی، وجود منبسط، اراده خداوند، منشا بداء، اسفار اربعه، وجود ظلی، مساله ادراك و...
نایش، الكساندر،«نگاهی دوباره به عرفان; امام خمینی و میراث فلسفه عرفانی اسلامی »، عباس امام.
كیهان اندیشه، ش 71 (فروردین و اردیبهشت 1376)، ص 3-27.
هادوی تهرانی، مهدی، «هرمنوتیك و اندیشه های تفسیری امام خمینی »،
بخش اول: هرمنوتیك چیست؟
حضور، ش 26 (زمستان 1377)، ص 178-194.
بخش دوم: نگاهی هرمنوتیكی به اندیشه های تفسیری امام .
حضور، ش 27 (بهار 1378)، ص 120-135.
هاشمی، سیدمحمد، «[زندگینامه و سیره علمی امام خمینی (ره)]»،
كتاب «المكاسب المحرمه » الجزء الاول، نویسنده: امام خمینی، ناشر:
مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1373 ش.
نویسنده در مقدمه ای كه بر كتاب فوق نوشته ضمن بررسی روش علمی و اجتهادی امام، به مواردی چون پرهیز ایشان از دخالت دادن علوم عقلی و فلسفی در فقه و علوم نقلی اشاره كرده است.
هالیس، لیبرس، «سخنان فلسفی اخلاقی آیت اله خمینی »، (18)
(اسپانیا: دانشگاه بیبلیوتیكا) 1988، 190 ص.
كتاب فوق به زبان اسپانیولی می باشد.
قسمت دوم: امام و فلسفه سیاست
باقر، حیدر، «ولایت فقیه [امام] خمینی و فلسفه سیاسی اسلام » (19) ،
[بی جا]، [بی تا].
كتاب فوق به زبان انگلیسی می باشد.
البدور، سلمان، «خداشناسی و خودشناسی »،
حضور، ش 17 (پاییز 1375)، ص 189-203.
نویسنده مقاله (كه استاد دانشگاه اردن است) ضمن بیان اینكه نظریه ولایت فقیه امام خمینی(ره) برگرفته از مفهوم انسان كامل در فلسفه و عرفان اسلامی قدیم و تفكر سیاسی اسلامی است، نظریات خاص عرفانی امام را با اندیشه سیاسی ایشان پیوند می دهد.
بونو، یحیی، «انقلاب اسلامی پرتوی از افكار عرفانی و فلسفی امام خمینی: در غرب انسان محدود است به فیزیك و بعد دنیوی » (گفتگو با «یحیی بونو» محقق فرانسوی) گفتگو از: سهراب هادی، حضور، ش 12 (تابستان 1374)، ص 68-87.
این اندیشمند فرانسوی در مصاحبه خود اجمالا به تاثیر افكار عرفانی، فلسفی امام در انقلاب اسلامی پرداخته است. لازم به ذكر است كه رساله دكترای وی در دانشگاه سوربن فرانسه در زمینه فلسفه و عرفان امام خمینی می باشد.
(مصاحبه فوق در كتاب «امام خمینی و جهان معاصر» از موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، خرداد 1375، ص 113-130 تجدید چاپ شده است).
بونو، یحیی، «معرفی پژوهشهای برگزیده الهیات در آثار فلسفی و عرفانی امام خمینی(ره)»،
روزنامه ایران، ش 1428 (23/10/1378)، ص 9.
حجتی كرمانی، محمدجواد، «وحدت از دیدگاه عرفانی فلسفی و سیاسی امام خمینی (ره): بخش دوم: وحدت بین الادیان »،
حضور، ش 23 (بهار 1377)، ص 84-99.
الحسینی، السید عباس، «الجذور الفلسفیه للفكر المثالی »،
التوحید، س 12، ش 67 (ربیع الاول-ربیع الثانی 1414 ه’)، ص 171.
بررسی مبانی فلسفی جامعه آرمانی از دیدگاه متفكران و ارتباط آن با انسان آرمانی و نمونه از دیدگاه امام خمینی.
خالقی، معصومه، «اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)»،
كتاب ماه (ویژه یكصدمین سال تولد امام خمینی(ره)) (30 فروردین ماه 1378)، ص 25-30 و86.
بررسی رابطه دین و سیاست و دلایل امام بر آن مساله ولایت فقیه و شرایط آن از دیدگاه امام خمینی.
دولت آبادی،فیروز،«امام خمینی منادی حكومت مطلوب و سیاستمدار مطلوب »،
حضور، دوره دوم، ش 15 (بهار 1375)، ص 124-137.
مقایسه دیدگاه های امام خمینی و برخی فلاسفه دیگر از جمله افلاطون درباره حكومت و حاكم مطلوب.
سروش محلاتی، محمد، «امام خمینی و احیاء خاستگاه الهی دولت: بررسی دو تفسیر از حاكمیت الهی »،
روزنامه جمهوری اسلامی (17-19/3/1377).
صاحبی، محمدجواد، «سیر تحول فلسفه سیاسی در اسلام »،
كیهان اندیشه، ش 24 (خرداد-تیر1368)، ص 31-40.
بررسی تحولات انجام گرفته در قلمرو فلسفه سیاسی اسلام از رحلت پیامبر اكرم(ص) تا امام خمینی.
صاحبی، محمدجواد، «نقش امام خمینی در تدوین و تنقیح فلسفه سیاسی »،
كیهان اندیشه، ش 29 (فروردین-اردیبهشت 1369)، ص 130-142.
سیری در مساله حكومت و ولایت در انظار متفكران اسلامی و بررسی نقش مهم امام در نوسازی و تحول فلسفه سیاسی اسلام.
طاهایی، سیدجواد، «تاملی درباره مفهوم جامعه از دیدگاه امام خمینی (ره)»،
حضور، دوره دوم، ش 13 (پاییز 1374)، ص 138-163.
نویسنده هر چند معتقد است امام یك «فیلسوف اجتماعی با اندیشه های پیچیده » نبود لكن سعی در بازنمایی جلوه هایی از اندیشه فلسفی امام درباره جامعه دارد.
طریقی، سیدمحمد، «درآمدی بر فلسفه سیاسی اسلام و حكومت اسلامی »،
حضور، ش 23 «بهار 1377»، ص 239-265.
نویسنده در ضمن بررسی فلسفه سیاسی اسلام در باب حكومت، دیدگاههای امام خمینی را نیز مورد توجه قرار می دهد.
قاضی زاده، كاظم، «پژوهشی در خطوط كلی اندیشه های سیاسی امام خمینی (قسمت اول »)،
روزنامه جمهوری اسلامی، (10، 11، 12/5/1373).
قاضی زاده، كاظم، «دین و سیاست از دیدگاه امام خمینی (ره)»، (1)
اندیشه دانشجو، س 2، ش 17 (آبان 1375)، ص 3-6.
الكیلانی، عدنان، «عدالت بدون اسلام وجود ندارد»، مصاحبه كننده: ابوالفضل مروی،
حضور، ش 26 (زمستان 1377)، ص 31-42.
مصاحبه با آقای الكیلانی (متخصص حقوق بین الملل از كشور اردن) درباره نظرات امام خمینی(ره) از جمله در زمینه فلسفه سیاسی ایشان درباره حكومت.
گزاویه، ژان ماری، «اصول سیاسی فلسفه اجتماعی و مذهبی آیت الله خمینی » (20) ،
(پاریس: فرانسه)، 1980، 164 ص.
كتاب فوق به زبان فرانسه می باشد.
گنجی، اكبر، «دولت دینی و دین دولتی: دو قرائت امام خمینی از نظریه ولایت فقیه »،
كیان، س 8، ش 41 (فروردین و اردیبهشت 1377)، ص 18-29.
این مقاله در نوشته زیر مورد نقد و بررسی قرار گرفته:
مهدی زادگان، داود، «نقد مقاله دولت دینی و دین دولتی »،
حضور، ش 24 (تابستان 1377)، ص 143-178.
لك زایی، نجف، «امام خمینی، احیاگر اندیشه حكومت اسلامی »،
حضور، دوره دوم، ش 9 (زمستان 1373)، ص 154-168.
بررسی وجوهی از اندیشه سیاسی كه توسط امام خمینی احیا شده، در حوزه فلسفه سیاسی ایشان.
لی، رابرت دی، «انقلاب اسلامی و اصالت »، ترجمه: مهرداد وحدتی دانشمند،
حضور، دوره دوم، ش 9 (زمستان 1373)، ص 96-118.
نویسنده برای تحلیل انقلاب اسلامی در چارچوب متدلوژی غرب، سعی می كند انقلاب اسلامی را از نقطه نظر اصالت و از طریق مقایسه بین آراء فلاسفه غربی و شخصیتهای اسلامی چون امام خمینی مورد بررسی قرار دهد.
مارتین، ونسا، «مقایسه نظریه ولایت فقیه آیه الله خمینی و شرح ابن رشد بر جمهوری افلاطون »،
مترجم: سیما حاج حریری،
حضور، ش 17 (پاییز 1375»، ص 216-237.
نویسنده كه استاد دانشگاه آكسفورد انگلستان است در این مقاله به مقایسه آراء و نظرات امام خمینی و ابن رشد می پردازد.
مصطفوی، زهرا، «استقلال سیاسی از نگاه حضرت امام (ره)» (21) ،
ندا، س 4، ش 14 (بهار 1373)، ص 36-45.
مصلح زاده، مصطفی، «امام خمینی، سكولاریسم و تئوكراسی » (22) ،
اندیشه دانشجو، س 2، ش 17 (آبان 1375)، ص 14-17.
منصور نژاد، محمد، «بررسی تطبیقی جایگاه مردم در اندیشه ولایت مطلقه فقیه با فلسفه سیاسی فارابی » (23) ،
پایان نامه تهیه شده در گروه علوم سیاسی دانشكده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران.
الهاشمی، السید كامل، «اشراقات الفلسفه السیاسیه فی فكر الامام الخمینی (ره)»،
(قم: سلسله كتاب قضایا اسلامیه معاصره، الكتاب الاول)، 1418 ه’، 116 ص.
بررسی فلسفه سیاسی امام خمینی درباره انسان، جامعه، امت، فرهنگ و تبلیغ، تربیت و تعلیم و... برای معرفی و نقد این كتاب ر.ك:
محمدی، مهدی، «مدخل للفلسفه السیاسیه فی فكر الامام الخمینی »،
التوحید، س 16، ش 93 (ذوالقعده 1418 ه’)، ص 227-239.
و مجله حضور، ش 25 (پاییز 77)، ص 280-283.
و مجله مرآه الكتب، س 4، ش 46 (شعبان 1418 ه’)، ص 22-24.
الهاشمی، السید كامل، «الانسان و المجتمع و الدین فی الفلسفه السیاسیه للامام الخمینی »،
التوحید، س 16، ش 90 (جمادی الاولی 1418 ه’)، ص 32-55.
بررسی عرفان، فلسفه و سیاست به عنوان سه عامل مهم در فلسفه سیاسی امام خمینی.
قسمت سوم: امام و فلسفه تعلیم و تربیت
اكرمی، سیدكاظم، «امام خمینی، فیلسوف بزرگ تربیتی: با تاكید بر روشهای تربیتی آن حضرت »، حضور، دوره دوم، ش 8 (پاییز 1373)، ص 129-160.
مقاله ابتدا به تعریف فیلسوفان تربیتی می پردازد و در ادامه اهداف و روش های تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی را بیان می نماید.
مقاله فوق در كتاب «مجموعه مقالات كنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی(ره)»، چاپ اول، 1374، ص 187-217 نیز چاپ شده است.
راه چمنی، محمدرضا، «سیمای تعلیم و تربیت اسلامی در آیینه تفكرات امام خمینی (ره)» (24) ،
عنوان پایان نامه تهیه شده در گروه تاریخ و فلسفه و تعلیم و تربیت دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مركزی، سال 1375.
رجبی، حسین «تاثیر نگرشهای فقهی، فلسفی و عرفانی امام خمینی بر تعلیم و تربیت ». (25)
شعبانی وركی، بختیار،«انسان شناسی و كاربرد آن در تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی(ره)»،
مجموعه مقالات كنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی حضرت امام خمینی (ره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، 1374، ص 25-35.
بررسی مساله انسان از زاویه منطقی فلسفی و رابطه آن با اندیشه های امام در تعلیم و تربیت.
فلبندش، منوچهر، «مقایسه دیدگاه های تربیتی امام خمینی و مرحوم علامه سیدمحمد حسین طباطبائی » (26) ،
پایان نامه تهیه شده در دانشكده علوم تربیتی دانشگاه تربیت مدرس (1376).
قرائی، فیاض، «تاثیر نگرشهای فقهی و فلسفی وعرفانی حضرت امام خمینی(ره) بر تعلیم و تربیت » (27) ،
از مقالات ارائه شده به كنگره بررسی اندیشه و آثار تربیتی امام خمینی (ره)
منافی اناری، سالار، «نگاهی به برخی از نظرات فلسفی و عرفانی امام خمینی (ره) در زمینه تعلیم و تربیت »،
كتاب: مجموعه مقالات كنگره آثار و اندیشه تربیتی حضرت امام خمینی (ره).
تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ، چاپ اول 1374، ص 177-186.
منابع مقاله:، رحمتی، حسینعلی
پی نوشتها:
1- برای اطلاع بیشتر در این باره ر.ك: جعفر سبحانی، «جامعیت علمی و عملی امام خمینی »، كیهان اندیشه، ش 29 (فروردین اردیبهشت 1369)، ص 3-14.
2- محمد حسن مرتضوی لنگرودی: «جواهر الاصول »، ج 1، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص 17.
3- از جمله ر.ك: صحیفه نور، سازمان مدارك فرهنگی انقلاب اسلامی، ج 18، صص 190-191 و ج 21، ص 68 و...
4- همان، ج 21، ص 91.
5- همان، ج 18، ص 79.
6- امام خمینی: «آداب الصلوه »، تصحیح و پاورقی: سید احمد فهری، انتشارات پیام آزادی، چاپ اول، 1368، ص 185.
7- امام خمینی: «نامه ای از امام موسوی كاشف الغطاء»، [بی نا]، 1356، ص 214.
8- صحیفه نور، ج 7، ص 226.
9- امام خمینی: «تفسیر سوره حمد»، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، بهار 1375، ص 112.
10- سیدعلی قادری: «خمینی روح الله »، ج 1، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول، مهر 1378، ص 403.
11- جعفر سبحانی: «بیان وصف تو گفتن نه حد امكان است »، كیهان فرهنگی، س 6، ش 3 (63)، خرداد 1368، ص 2-3.
12- مهدی حائری یزدی، «تاملاتی گذرا درباره امام خمینی، زعامت دینی و حكومت اسلامی » متین، س 1، ش 1، زمستان 1377، ص 384.
13- مجموعه مقالات دومین كنگره امام و احیاء تفكر دینی، ج 4، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص 132-133.
14- مجله نمایه، ش 9، تیر 1371، ص 37.
15- با استفاده از كتاب «مفتاح صحیفه » تهیه شده در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
16- مجله حضور، ش 5-6، ص 33 و 111.
17- كتاب ماه (ویژه نامه یكصدمین سالگرد تولد امام) (30 فروردین 78)، ص 31.
18- كتاب ماه (ویژه یكصدمین سال تولد امام خمینی)، 30/1/78، ص 82.
19- همان، ص 79.
20- همان، ص 81.
21- مجله نمایه، ش 32، ص 53.
22- مجله نمایه، ش 60، ص 23.
23- كتاب ماه (ویژه یكصدمین سال تولد امام خمینی) (30/1/78)، ص 33.
24- كتاب ماه (ویژه یكصدمین سال تولد امام خمینی) (30 فروردین 78)، ص 31.
25- مجله حضور، ش 8، پاییز 1373، ص 314.
26- كتاب ماه (ویژه نامه یكصدمین سال تولد امام خمینی) (31/1/78)، ص 32.
27- مجله حضور، همان، ص 315.