یكی از عوامل عقب ماندگی جهان اسلام، پس از دوران درخشان تمدن اسلامی، به حاشیه رفتن مقام علم و عالمان است. البته خود آن هم معلول عوامل متعددی است كه پرداختن به آنها از حیطه موضوع این بحث خارج است. جهان اسلام پس از دوران طلایی شكوفایی خود، در سده های نخستین، به سبب بعضی مشكلات مانند حاكم شدن برخی نظامهای ظاهرگرا و خود ستیز از قافله علم، رشد و بالندگی؛ عقب نگه داشته شد. بعدها هم، در بهترین وضعیت خود در تمنای دستیابی به داشته های پیشین خود از غربِ بیگانه، عصر ترجمه را پشت سر گذاشت كه در برخی حوزه های نظری، حاصلی جز واپس گرایی نوین و ایجاد تزلزل در بنیانهای فكری نو آموختگان نداشت.برون رفت از وضع موجود، نخست در گرو درك ضرورت گذار از مرحله كنونی و سپس در پرتو نهضت فراگیر علمی و جنبش نرم افزاری ممكن است.درك ضرورت، چیستی، شناخت پیش فرضها، ویژگیها و مؤلفه های جنبش نرم افزاری، یگانه راه برون رفت از وضعیت ركود فعلی در حوزه نظریه پردازی علوم انسانی است. همچنین، یافتن راهبردهای مناسب برای تحقق آن، از بایسته های این راه ناهموار ولی بدون جایگزین است.

یكی از مؤلفه های مهم در تحقق نهضت نرم افزاری، فراگیر شدن آن است. از این روست كه اگر حركتهای فردی به امواجی فراگیر نینجامد، با تحقق جنبش نرم افزاری فرسنگها فاصله خواهد داشت.البته، در طول دوران ركود علم در جهان اسلام، همواره شخصیتهای برجسته ای پا به عرصه وجود نهاده اند كه عظمت هر یك به تنهایی، موجی نظری، در سطح راكد محافل علمی ایجاد كرده است. ولی نبود زمینه های مناسب و برخی معضلات و مشكلات، از شكل گیری جریانی فراگیر و امواجی همه گیر جلوگیری كرده است.باید توجه داشت، بحث درباره جنبش نرم افزاری، اختصاص به علوم انسانی ندارد و سایر علوم را نیز در بر می گیرد؛ اما از آنجا كه بسیاری از علوم تجربی رشد و شكوفایی خود را وامدار نظریه پردازیهای موجود در حوزه علوم انسانی اند، از این رو اهمیت توجه و اهتمام به نظریه پردازی و ایجاد نهضت نرم افزاری در این ساحت، به وضوح روشن می شود.

یكی از شخصیتهای مؤثر و موج آفرین در دهه های اخیر، فقیه و فیلسوف نامدار استاد مطهری است. ایشان موقعیت جهان اسلام و مقتضیات آن را درك كرد. او با اعتقاد به لزوم بهره گیری از منابع اصیل اسلامی در مواجهه با اندیشه های انحرافی و نیز ایجاد موجی نو، برای تولد جنبش نرم افزاری، در این راه دشوار قدم نهاد.سیره علمی و عملی استاد، شناخت دقیق ایشان را از ضرورت، ویژگیها و مؤلفه های نهضت نرم افزاری نشان می دهد. ایشان دراین باره، زمینه پاسخ به سؤالها و شبهات را، به زبان روز، ایجاد كرد. همچنین در برگزار كردن مناظرات علمی و نظریه پردازیهای روشن و توأم با امكان داوری، پیشگام بود. از این روست كه می بینیم در مواجهه با هتاكی یكی از اساتید ملحد دانشكده الهیات در دانشگاه تهران، و با وجود فضای مناسب، هرگز او را تكفیر نكرد؛ بلكه در نامه ای از ریاست دانشگاه درخواست نمود برای مناظره ای علمی، در برابر همگان و با قضاوت وجدانهای بیدار و منصف از او دعوت كند.بدون تردید، یكی از پیش فرضها و ضرورتهای نهضت نرم افزاری، توجه به عناصر فكری و نخبگان جامعه است. با عنایت به دو قطبی بودن نظام آموزشی علوم انسانی در ایران، یعنی حوزه های علمیه و دانشگاه ها، لزوم ایجاد پل ارتباطی میان این دو و همفكری آنها، بسترساز شكل گیری نطفه آغازین نهضت نرم افزاری خواهد بود كه مرحوم شهید مطهری از طلایه داران برقراری این ارتباط است.باید توجه داشت، همان گونه كه شناخت ویژگیها و مؤلفه های نهضت نرم افزاری و نیز پیش فرضها و ضرورتهای آن، اهمیت والایی دارد، ارائه راهبردهای زمینه ساز هم، نقش تعیین كننده ای در شكل گیری آن دارد. مهمترین راهبردهای زمینه ساز جنبش نرم افزاری و تولید علم، همان گونه كه در پاسخ مقام معظم رهبری به نامه جمعی از فضلا و طلاب حوزه علمیه قم اشاره شده است، عبارتند از:

1. تبدیل جنبش به ارزش عمومی

2. پاسخ به سؤالها و شبهات

3. مناظرات علمی و نظریه پردازی روشن همراه با داوری

4. آزادی، اخلاق و منطق

5. ایجاد فضای انتقادی سالم

6. ایجاد فرصت برای نظریه سازان

7. اجتناب از سیاست زدگی و سیاست زدایی

با توجه به راهبردهای فوق، سیره علمی و عملی شهید مطهری در حیات علمی ایشان بسیار قابل توجه است. همین امر، لزوم بررسی مجدد آثار و جنبه های مختلف زندگی ایشان را اجتناب ناپذیر می كند...مطلب ذیل، نوشتاری است از دكتر علی مطهری كه مركز مطالعات و پژوهشهای فرهنگی حوزه علمیه قم در اختیار گروه فرهنگی روزنامه قدس قرار داده است.

سیره علمی؛ تقویت قوه تعقل، محور تعلیم

وجود برخی ویژگیها در افراد باعث تمایز آنان از سایرین شده و به گونه ای این سؤال را در ذهن ایجاد می كند كه چرا این شخص نسبت به سایرافراد متمایزاست؟ شهید مرتضی مطهری از این دسته افراد است.مساله مهمی كه درباره شخصیت ایشان مطرح است وجهه علمی استاد و توجه خاص ایشان درباره تعلیم وتعلم است.نكته ا ی كه ایشان در روش تعلیم و تعلم بر آن تأكید داشتند، مسأله تقویت قوه تعقل و تجزیه و تحلیل بود. از دیدگاه وی تقویت قوه تعقل، محور تعلیم است استفاده درست از سرمایه های انسانی و استعدادهایی كه خداوند در نهاد انسان قرار داده است، هنری بزرگ و نشانه رشد استفاده از سرمایه های فردی است. همان طور كه رشد استفاده از سرمایه های اجتماعی نوعی رشد است و به مسأله مدیریت و رهبری بر می گردد؛ در واقع هر انسانی باید قوا و استعدادهای خودش را رهبری كند.

استاد معتقد است: اگر ما علم و تعلیم را فقط به معنای انبار كردن مطالب بگیریم، در این صورت عالمان خوبی نخواهیم بود. عالم خوب كسی است كه از بیرون، فرآورده هایی را می گیرد، روی آنها كار و تلاش و سپس تولید علم می كند.در همین رابطه ویكن انگلیسی می گوید: "علما سه دسته اند: برخی از آنها مانند مورچه فقط انبار می كنند؛ علومی را فرا می گیرند و در انبار ذهن خودشان ذخیره می كنند. برخی بدون اینكه از بیرون چیزی را فرا بگیرند، می خواهند از درون خودشان تارهایی را بتنند و برخی مانند زنبور عسل، شهد گلها را می مكند و روی آن كار می كنند و با یك سری فعل و انفعالها، ماده جدیدی به نام عسل به وجود می آورند."

استاد كسی را عالم واقعی می داند كه این دو خصلت را دارد؛ یعنی هم فرا می گیرد و هم درمورد آنها تحقیق می كند.بر اساس همین عقیده، در آثار وگفتار ایشان می بینیم كه می گوید: ملاك، زیاد استاد دیدن نیست چرا كه اتكا به تحصیل بدون تحقیق، باعث كاهش خلاقیت در محصل می شود لذا او یك عالم مبتكر و مولد نیست. این خصوصیت در شیوه تحصیلی استاد به چشم می خورد. عدم پذیرش بدون چون و چرای مباحث و تحلیل ذهنی، از مشخصه های ایشان در یادگیری و آموزش است.یكی دیگر از روشهای تعلیمی و تعلمی ایشان، پی گیری و ریشه یابی مطالعاتی در هر دو حوزه تعلیم و تعلم است. هدفمندی در مطالعات و تحقیقات، با هدف تحقق اصلاحات فكری و اجتماعی درجامعه، از دیگر ویژگیهای ایشان در این عرصه است. در واقع، استاد تحصیل و تعلم را مقدمه ای برای حل مشكلات جامعه می دانستند. به همین دلیل، "رسائل"، "مكاسب"، "كفایه" و "اسفار" برای ایشان هدف نبود و تفاوت ایشان با بعضی از افراد همین است. در حالی كه برخی افراد تحصیل این دروس را رسیدن به قله معارف اسلامی می دانستند وی همه اینها را مقدمه اصلاحات می دید. ملاك فعالیتهای استاد، تحقق ایده مصلح بودن است. ایشان یك مصلح اجتماعی بود.

البته نباید زحمات كسانی را كه مطالعات بنیادین انجام داده اند، نادیده گرفت.

سیره عملی استاد مطهری

الف) سیره فردی

از خصوصیات بارز اخلاق فردی استاد مطهری، تقید به عبادت تهجد وشب زنده داری ودعوت دیگران به این رویه بود.اخلاص در عمل نیز یكی دیگر از صفاتی بود كه می توان از خصوصیات منحصر به فرد ایشان دانست.استاد باوجود مناسبات خوبی كه با دیگران داشتند، گاه چنان درمسائل فكری وعملی تعمق داشتند كه حضور اطرافیان را متوجه نمی شدند واین نشانه اهمیت تفكر در سیره عملی ایشان است.شهید مطهری در عین توجه به تهجد وعبادات، هیچ گاه خود را از بهره مندی از مواهب الهی محروم نمی ساختند. به عنوان مثال، در زمانی كه تفكرات ماركسیستی در دانشگاهها رواج یافته بود وداشتن ظاهر آشفته وزندگی سخت امتیاز محسوب می شد، ایشان همواره با ظاهری آراسته در دانشگاه حاضر می شدند.استاد در هر حركتی كه داشتند، نكته ای برای آموزش دانشجویان در نظر می گرفتند. بنابراین، ایشان علاوه بر رد نظرات ماركسیستها در كلاسهای درس ودر قالب مباحث تئوری در شیوه زندگی، رفتار و كردار وشیوه زندگی آنان را به باد انتقاد می گرفتند.

ب) سیره اجتماعی

آنچه در باره سیره اجتماعی استاد قابل طرح است بیان این نكته است كه ایشان در ادوار مختلف مبارزات خویش شیوه های متفاوتی را متناسب با همان زمان اتخاذ می كردند.

سخنرانی شدیداللحن ایشان علیه شاه در 15 خردادسال 42باعث شد تا استاد تا مرحله اعدام پیش برود. بازهم در همان ایام سخنرانی معروف استاد در باره فلسطین موجب شد تا ایشان بازداشت شوند. اما پس از سال 49 شیوه مبارزاتی ایشان نسبت با گذشته كمی تفاوت پیدا می كند زیرا احساس كردند كه تلاشها و فرد كاریهای توده مسلمانان به نفع گروه های التقاطی و كمونیسم و زحمتهای مردم به نفع گروه های ماركسیست تمام می شود.در آن زمان، جوّ غالب در دانشگاه ها و بین جوانها، جوّ التقاطی و ماركسیستی بود. خیلی از نیروهای مسلمان انقلابی و موجّه، افكار انحرافی را پذیرفته بودند. حتی در حوزه های علمیه هم افكار مادی نفوذ كرده بود. شهید مطهری در نامه ای به امام (ره) در سال 56 اشاره می كنند كه این افكار مادی حتی در میان برخی از ارادتمندان شما و دوستان ما نفوذ كرده است. بنابر این، ایشان احساس خطر كردند كه نهضت به سمت دیگری می رود. امام هم در نجف بودند و آینده، روشن نبود. ظاهر این بود كه اگر در ایران نهضتی و حركتی انجام و رژیم شاه سرنگون شود، حكومت در دست كمونیستها خواهد بود، ولی بعدها مسأله شكل دیگری گرفت. بنابر این، می بینیم در آن سالها، بیشتر فعالیت ایشان روی كارهای فكری و عقیدتی متمركز شد. حتی ایشان در هفده شهریور "مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی" را می نوشتند. برای بعضی این سؤال مطرح می شد كه در این دوره و وضعیت، شما چه چیزی می نویسید، الان وقت فریاد زدن است. ایشان می فرمودند: "مهم این است كه ما نهضت را در مسیر خودش حفظ كنیم وگرنه، هدف ما انقلاب صِرف نیست؛ یعنی هدف این نیست كه فقط رژیم شاه را سرنگون كنیم. بلكه پس از آن مهم است." بنابراین ایشان برای حفظ اصالت تفكر مبارزاتی پیروان حضرت امام(ره) ومبارزان مسلمان، به تقویت بنیانهای فكری می پرداختند.

پس از پیروزی انقلاب هم مشاركتهای اجتماعی ایشان به صورت جدی به چشم می خورد وتاثیر گذاری استاد درتصمیم گیریها وخط دهی به انجام صحیح امور در آن موقعیت حساس، قابل تامل وبررسی است.ایشان می دانستند وقتی انقلاب پیروز شود، درگیری فكری شروع می شود پس ما باید مواد لازم را داشته باشیم.استاد انحراف و بدعت را خوب تشخیص می داد و شجاعت اظهار نظر را داشت. این وظیفه یك عالم دین است كه با خرافات و نقاط ضعف جامعه مبارزه كند ، برای تبلیغ اسلام از نقاط ضعف جامعه استفاده نكند، بر موج سوار نشود، بلكه با جهالتهای مردم مبارزه كند. به عبارت دیگر، عالم نباید از وسیله نامقدس برای هدف مقدس استفاده كند؛ تمام این صفات در ایشان جمع شده بود.

روش برخورد با انحرافهای فكری

استاد مطهری در برخورد با انحرافهای فكری، عامل مهم صداقت فرد یا غرض ورزی او را در نظر می گرفت.این طور نبود كه هر كس مخالفت یا اشتباهی می كرد بلافاصله او را منكوب كنند؛ بلكه اگر احساس می كردند صداقت وجود دارد، ولی شخص در اشتباه است، آن جا خیلی ملایم برخورد می كردند. ولی آنجا كه نفاق فرد در بیان سخنان و عقایدش برای او روشن می شد به شكل دیگری برخورد داشتند. مثل اینكه شخص، ابتدا یك اصل دیالكتیكی را پذیرفته و سپس چند آیه و روایت پیدا كرده است و با استفاده از آیه ها و روایات می خواهد حرف خودش را به كرسی بنشاند؛ یعنی پوسته ای از مفاهیم اسلامی را دور فكر واقعی خودش كشیده و نفاق می ورزد. خلاصه اینكه هر جا می دیدند فریب و نیرنگ در كار است، خیلی تند برخورد می كردند. شیوه برخورد ایشان با انحرافهای فكری با توجه به هجمه این نوع تفكرات، می تواند ملاك ما در برخورد با منحرفان باشد.

منبع: روزنامه قدس> به نقل از سایت: www.rasekhoon.net