برای اینكه مقصود خوب روشن بشود مقدمه كوتاهی عرض می كنیم
[1]و آن اینكه: آیا نعمتهای دنیا
و خیرات و بركات و به تعبیر دیگر رزقها و نصیبهایی كه به انسان می رسد، برای انسان نعمت و
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 539
كرامت است یا نه؟ برعكس، آیا فقرها و بیماریها و گرفتاریها، برای انسان شقاء و شقاوت شمرده
می شود؟ یعنی آیا رزقها علامت لطف و كرامت الهی است و دلیل بر این است كه این بنده مورد
عنایت خاصی است كه مستلزم نوعی تقرب به خداوند است؟ و آیا فقرها و گرفتاریها علامت این
است كه این بنده دور از خداوند و مورد بی عنایتی خداوند است چون استحقاق عنایت و لطف خدا
را ندارد؟ یا نه، عكس قضیه است و آنچه كه ما به عنوان نعمت و كرامت می شناسیم مثل مال و
ثروت و سلامت، بلا و شقاوت است و فقر و بیماری و گرفتاری، برای انسان كرامت و نعمت است؟
اینجا در جواب، قرآن بیان خیلی لطیفی دارد و آن این است كه هیچ كدام؛ نه اقبالِ نعمتهای
دنیا برای انسان علامت عنایت خاص خداوند یا علامت لعنت خداوند و دوری از خداست و نه در
نقطه مقابل، فقر و گرفتاری و بی چیزی فی حد ذاته و به خودی خود علامت عنایت و لطف خداوند
و یا علامت مبغوض خداوند واقع شدن و مورد عقاب الهی قرار گرفتن است.
در منطق قرآن هر دوی اینها برای انسان فقط وسیله است كه هم می تواند وسیله سعادت و
كمال و تقرب واقع شود و هم می تواند وسیله شقاوت و دوری از خدا و بدبختی واقع شود؛ یعنی
هیچ كدام بالفعل و بالذات دلیل بر هیچ چیزی نیست؛ نه انعام و اقبال دنیا به انسان علامت لطف یا
بی لطفی الهی است و نه ادبارش، بلكه در منطق قرآن هر دوی اینها وسیله است و به تعبیر خود
قرآن امتحان است. انسان می تواند از امتحانِ «داشتن» سرفراز بیرون بیاید و می تواند رفوزه بیرون
بیاید، و نیز از امتحانِ «نداشتن» ممكن است موفق بیرون بیاید و ممكن است شكست خورده
بیرون بیاید. و لهذا قرآن از هردوی اینها به عنوان ابتلا و امتحان الهی یاد می كند و می گوید هیچ
كدام از اینها را فی حد ذاته چیزی نشمارید، ولی این طور به مسئله نگاه كنید كه خدا این نعمتها را
به من روزی كرده است پس من الان مورد آزمایش الهی هستم و باید بدانم كه وظیفه ام چیست.
اگر انسان در موردِ داشتن، به وظیفه ای كه در آن شرایط و در آن وضع دارد عمل كند آن داشتن،
نعمت واقعی است و اگر عمل نكند همان، وسیله بدبختی است. مثل ریسمانی است كه به انسان
بدهند كه با آن، هم می تواند بالا برود و هم می تواند ته چاه برود. فقر هم همین طور است. چه بسا
افرادی كه در فقر به كمال و سعادت رسیده اند و چه بسیار افرادی كه از فقر به شقاء و بدبختی
رسیده اند، هم در دنیا بدبخت شدند هم در آخرت.
پس نه اغنیا می توانند به آن دلیل كه اغنیا هستند بگویند: «ما مورد عنایت الهی هستیم و شما
فقرا اگر آدمهای خوبی بودید خدا اینقدر توی سرتان نمی زد» و نه فقرا می توانند بگویند: «شما به
دلیل اینكه اغنیا هستید آدمهای بدی هستید و ما به دلیل اینكه فقیر هستیم آدمهای خوبی هستیم» .
نه غنی بودن دلیل خوبی یا بدی است و نه فقیر بودن، بلكه آن عكس العملی كه انسان در زمینه غنا
و فقر نشان می دهد معین می كند كه آیا این غنا سبب سعادت است یا سبب بدبختی.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 540
[1] - . این مقدمه در جلسه قبل هم بیان شد.