اینها همه تعبیرهایی است كه قرآن كریم در مورد «صبح» كرده و این تنوع تعبیرات علامت عنایت
بسیار زیادی است كه قرآن به آن ساعات و لحظات دارد. البته این را می دانید كه ساعات و
لحظات از نظر انتسابشان به خدا فرقی نمی كنند، «لیس عند ربك صباح و لا مساء» در نزد
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 529
پروردگار تو صبح و شامی وجود ندارد، انسان است كه برایش فرق می كند. شام برای انسان وقتی
است كه بعد از تب و تاب زیادی كه در روز داشته و خسته شده، از روشنایی به سوی تاریكی
می رود و واقعا هم به حسب قاعده و جریان طبیعی بهتر این است كه انسان اول شب بخوابد و صبح
بعد از اینكه شب را استراحت كرده و غذا هم تا حد زیادی هضم شده و اعصابی راحت و آرام
دارد، در یك خلوت و آرامشی آن نسیم ملایم صبحگاهی به انسان می وزد و قبل از طلوع صبح كه
سحر است (
وَ اَللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ [1]-
وَ اَللَّیْلِ إِذا یَسْرِ [2]) و هنگام طلوع صبح، ساعات و لحظاتی روحانی
است؛ یعنی در مجموع حالت روحانیتی به انسان دست می دهد.
پس این قسم خوردن به سپیده دم به اعتبار آن روحانیتی است كه سپیده دم برای دل بیدار
ایجاد می كند و الاّ برای آدمهای شوربختی كه تا ساعت 3 بعد از نصف شب بیدارند و تازه آنوقت
سنگین ترین خوابها را شروع می كنند و اغلب برای اینها خبری از نماز صبح هم نیست، سحر و
سپیده دم و «
وَ اَلصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ » وجود ندارد.
این روایت را شنیده اید كه علی علیه السلام در همان شب نوزدهم ماه رمضان وقتی اذان صبح را
گفتند
[3]، خطاب به سپیده دم فرمود: ای سپیده دم! از روزی كه علی به دنیا آمده است روزی نبوده
كه تو طلوع كنی و چشم علی خواب باشد.
برای همین است كه آنهایی كه بویی از معنویت برده اند برای بیداری آخر شب و بین الطلوعین
ارزش زیادی قائل اند. حتی من درباره بعضی شنیده ام كه برای تربیت بچه هایشان، از وقتی كه
شیرخوار بوده اند، كوشش می كردند آنها را به هر بهانه ای در بین الطلوعین بیدار نگه دارند.
وَ اَلْفَجْرِسوگند به سپیده دم، سوگند به لحظه بیداری دلهای آگاه، سوگند به آن وقت روحانی.
وَ لَیالٍ عَشْرٍ. و سوگند به شبهایی ده گانه. در اینجا «الفجر» با الف و لام آمده یعنی معرفه به
كار برده شده، ولی «لیال» نكره و با تنوین ذكر شده. اینكه «لیال» نكره ذكر شده ممكن است دو
جهت در آن لحاظ شده باشد: یكی تفخیم و تعظیم، یعنی: و یك ده شبی در سال. جهت دوم- كه
بعید است- این است كه می خواهد بفرماید: نه تنها یك ده شب، بلكه ده شبهایی در سال.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 530
[3] - . ایشان در همان حال كه امام بودند از نظر شأن معنوی، و خلیفه و حاكم بودند از نظر شأن دنیایی، خودشان می رفتند روی مأذنه مسجد و اذان می گفتند. اغلب اشخاص شأن خودشان نمی دانند كه بروند روی مأذنه و صدایشان را به اللّه اكبر بلند كنند و حتما باید آدم درجه پایینی باشد كه مثلا به او پول بدهند تا اذان بگوید!