سوره های مكی معمولا دارای چند خصوصیت است: یكی اینكه سوره های مكیه از سوره های مدنیه كوچكتر است. دیگر اینكه آیات سوره های مكی كوتاهتر است و سوم اینكه لحن آیات مكیه به حكم اینكه در ابتدای بعثت است و هنوز برای دعوت و آشنا كردن مردم به مبدأ و معاد (بالخصوص معاد) است، لحن خاص كوبنده ای است. ولی در سور مدنیه بیشتر، احكام نازل شده است، چون بعد از این است كه مسلمانها عده زیادی پیدا كردند و احتیاج به مقررات و قوانین پیدا شد.

اما این سوره با اینكه مكیه است و اغلب آیات سوره های مكیه در مورد معاد است، اینچنین نیست؛ البته در این سوره از قیامت اسم برده شده ولی مثل دیگر سوره های مكیه نیست. در این سوره با اشاره به یك داستان، امر دیگری بیان شده و آن مسئله تحمل مؤمنین شكنجه های خیلی شدید كافران راست.

می فرماید: وَ اَلسَّماءِ ذاتِ اَلْبُرُوجِ. سوگند به آسمانِ صاحب برجها. «بروج» جمع «بُرْج» است

مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 476

كه در فارسی هم این كلمه آمده است. لغویّین گفته اند: ماده «بُرْج» و «بَرَجَ» مفهوم ظهور و بروز را می دهد. اگر شیئی در میان اشیاء دیگر بارزتر باشد، به آن حالتِ بُروزش «بُرْج» می گویند. این كه خطاب به زنهای پیامبر می فرماید: وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ اَلْجاهِلِیَّةِ [2]، یعنی خودنمایی نكنید؛ چون «تَبَرُّج» یعنی خودنمایی كردن و اینكه زن بخواهد مرتب خودش را به نمایش بگذارد و در منظر و مرآی چشمها قرار بدهد و این همان مفهوم ظهور و بروز را می دهد. همین «بُرجِ» اصطلاحی كه در میان ما معمول است و از زبان عربی آمده [دارای مفهوم ظهور و بروز است. ] در قدیم اگر لشكری به جایی یورش می برد باید از همان دروازه شهر وارد می شد [3]. این بود كه دور شهرها و حتی قصبات، حصار محكمی می كشیدند و درهای خیلی محكمی برای آن درست می كردند. آنوقت قسمتهایی از این حصار را برای دیده بانی بالا می بردند. افرادی بالای این برجها می رفتند و همیشه مراقب بودند. گاهی هم وسط بیابانها برج درست می كردند [4].

غرض اینكه به «برج» از آن جهت كه شی ء آشكار و بارزی است «برج» می گویند.

بعدها [5]كلمه «برج» به عنوان یكی از اصطلاحات علمای نجوم به كار رفت. علمای نجوم برای نشان كردن ستارگان، كمربندی از ستارگان فرض كردند. آنوقت برای هر مجموع از ستارگان كه شكل مخصوصی داشت و شباهتی به چیزی داشت [6]اسمی گذاشتند و بیشتر هم از اسامی حیوانات استفاده كردند. این برجهای دوازده گانه كه عبارتند از حَمَل و ثور و جوزا و سرطان و اسد و سنبله و میزان و قوس و عقرب و جَدْی و دلو و حوت [7]، هر كدام یكی از این مجموعه های ستارگان است. . . [8]این میل خورشید (بر حسب چشم ما) در آسمان كه گاهی به طرف شمال

مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 477

می رود و گاهی به طرف جنوب، از این كمربند خارج نمی شود. وقتی خورشید از نظر مجموع وضع آسمان مثلا در اول بهار (ایام عید) در محاذات آن شكلی قرار می گرفت كه به نام حَمَل است، منجّمها می گفتند خورشید در برج حمل است. خلاصه این برجها را اصطلاح كردند برای اینكه به این وسیله می توانستند چیزی را نشان بدهند.

[1] - . بروج/1- 4.

[2] - . احزاب/33.

[3] - . مثل حالا هواپیما و این وسایل جدید نبود كه ظرف چند لحظه دیوارها را خراب می كنند.

[4] - . بالای كوههای بین راه قم و تهران گاهی برجهایی دیده می شود. در حدود همین فریمان ما هم شاید هنوز آثار این برجها هست. در بیابانهای خراسان هم خیلی برج می ساخته اند چون تا حدود هفتاد هشتاد سال پیش تركمن تازی بوده؛ تركمنها از حدود بلخ و بخارا و. . . حمله می كردند و مال مردم را غارت می كردند و افراد را اسیر می بردند. بعد مردم مجبور بودند بروند و این اسیرها را با پول بخرند وگرنه برده می ماندند. لذا معمولا دیده بانهایی در این برجها بودند برای اینكه اگر از دور خبری فهمیدند با دود مردم را خبر كنند یا خودشان را زود با اسب برسانند و قضیه را اطلاع بدهند.

[5] - . بعد از نزول قرآن.

[6] - . كمی شباهت داشت، نه اینكه شباهت زیادی داشته باشد.

[7] - . حمل یعنی برّه، ثور یعنی گاو نر، جوزا [یعنی گوسپند سیاهی كه میان او سپید است/لغت نامه دهخدا] ، سرطان یعنی خرچنگ، اسد یعنی شیر، سنبله یعنی خوشه گندم، میزان یعنی ترازو، قوس یعنی كمان، عقرب یعنی همان عقرب، جَدْی یعنی بزغاله، دَلْو [یعنی ظرفی كه بدان آب از چاه كشند/لغت نامه دهخدا] ، حوت [یعنی ماهی ] .

[8] - . [چند لحظه از صدای استاد ضبط نشده. ]