این كه شنیده ایم قرآن ظاهری دارد و باطنی و باطنِ باطنی، به این معنی است كه یك آیه در آنِ
واحد می تواند به چند معنی نظر داشته باشد؛ ولی نه معانی بی رابطه با یكدیگر، بلكه معانی ای كه
نسبت آنها با هم نسبت ظاهر یك شی ء با باطن همان شی ء است؛ یعنی یك سلسله معانی كه در
طول یكدیگرند نه در عرض یكدیگر. علمای اصول در باب «استعمال لفظ در بیشتر از یك معنی»
بحثی دارند، كه آن بحث در اینجا مقصود نیست. بلكه مقصود از ظاهر و باطن در اینجا دو معنی
است كه در طول یكدیگرند، نه دو معنی متضاد و در عرض یكدیگر، و در واقع همان معنی اول را
تعمیم و گسترش داده ایم به گونه ای كه شامل معنی دوم هم می شود.
حال در مورد آیه مورد بحث می گوییم: معنی ظاهر آیه این است كه «ای انسان! در غذایی كه
از طبیعت می گیری و می خوری، فكر و دقت كن» و معنی ای كه ائمه علیهم السلام این آیه را به آن تفسیر
كرده اند و در واقع یك درجه از باطن آیه را بیان كرده اند این است كه «ای انسان! در آنچه
می اندیشی و در افكار و عقایدی كه از بیرون می گیری و در آنچه وارد روح خودت می كنی و
جذب می كنی، فكر و دقت كن» . چنان كه می بینید، هر دو معنی از یك سنخ است؛ آن غذاست، این
هم غذاست؛ ولی آن، غذای جسمی است و این، غذای روحی. اینجا ظاهر آیه می گوید: در غذای
جسمانیِ خودت فكر كن و بیندیش، و باطن آیه می گوید: نه تنها در غذای ظاهری فكر كن و
بیندیش، بلكه در غذای باطن و روح خودت هم فكر كن و بیندیش.
نظیر این است آیه كریمه ای كه در اول سوره بقره است:
اَلَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ
اَلصَّلاةَ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ [1]. «متقیان آنان هستند كه به غیب ایمان می آورند، نماز را بپا می دارند
و از آنچه ما روزی شان كرده ایم انفاق می كنند. » ظاهر آیه این است كه از نعمتهای جسمانی مادی
كه به آنها داده ایم، به خلق خدا انفاق می كنند؛ یعنی آنچه را كه دارند، تنها برای خودشان
نمی خواهند، سهمی از آن را هم به دیگران می دهند. این ظاهر آیه است كه حتما هم مقصود است.
ولی در روایات، یك معنی هم از باطن این آیه ذكر شده است. می فرماید: ای و مما علمناهم
یعلمون. رزق را توسعه داده اند به رزق معنوی و انفاق را هم توسعه داده اند به انفاق معنوی، آنوقت
معنی چنین می شود: «از آنچه ما به آنها آموخته ایم و تعلیم كرده ایم به دیگران تعلیم می كنند. » یعنی
در واقع این آیه، تنها به مالداران و ثروتمندان نظر ندارد، بلكه به عالمان هم نظر دارد؛ به این معنی
كه عالم نباید در علم خودش بخیل باشد و همان طور كه مالدار باید منفق باشد عالم هم باید منفق
باشد.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 380