وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ . و اما آن كسی كه از مقام پروردگار خودش بترسد. این تعبیر خیلی معنی
دارد. «از مقام پروردگار بترسد» یعنی چه؟ به طور كلی ترس از خدا چه معنی دارد؟ مثلاً انسان از
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 349
سیل می ترسد، یعنی می ترسد در جایی قرار بگیرد كه مسیر سیل است، چون اگر سیل آمد انسان را
با خودش می برد. انسان از مار و عقرب می ترسد، برای اینكه تا از خودش غافل بشود یك وقت
می بیند مار یا عقرب آمد او را گزید. انسان از ظالم می ترسد، چون ممكن است در خانه خودش
راحت خوابیده باشد، یكدفعه ظالم بیاید مال و جانش را در خطر بیندازد. ولی انسان از خدا كه
می ترسد از چه چیز خدا می ترسد؟ آیا خدا یك موجود وحشتناك است العیاذ باللّه؟ از خود خدا
باید ترسید؟ خود خدا كه ترسیدنی نیست، دوست داشتنی است. پس، از چه چیز خدا باید ترسید؟
ترس از خدا را در روایات و دعاها برای ما معنی كرده اند: یا مَنْ لایُخافُ اِلاّ عَدْلُهُ وَ لا یُرْجی
اِلاّ فَضْلُهُ
[1]. ای كسی كه از او نمی ترسند جز از عدل او، یعنی مقام عادل بودنش، صفت عادل
بودنش. پس شما اگر بترسید، از ظالم یك جور می ترسید، از قانون عادله ای اگر حكمفرما باشد
جور دیگری. حال ترس از عدالت به چه بر می گردد؟ عدالت كه بی جهت انسان را نمی گیرد. اگر
انسان خطا كند عدالت انسان را می گیرد، اگر خطا نكند كه عدالت به او كار ندارد. پس انسان از
گناه و خطای خودش می ترسد و در واقع از خودش می ترسد. پس ترس از خدا به ترس از خود
انسان برمی گردد. این است كه در خوف و رجا، اگر شما رجاها را تحلیل كنید، در نهایت امر مركز
رجا خداست. مؤمن همیشه میان خوف و رجاست. رجاها در نهایت امر به خدا برمی گردد. اگر
بنده فكر كند كه من رجایم در نهایت امر به عمل خودم است اشتباه كرده؛ رجا آخرش به خدا
برمی گردد. خوف در نهایت امر به خود انسان برمی گردد. پس انسان دو نظر می كند: آن وقتی كه به
او نگاه می كند، امید و امیدواری و رجایش زیاد می شود، وقتی به خودش نگاه می كند ترس و
وحشتش زیاد می شود، چون می ترسد كه خطا كند و مقام عدل الهی او را بگیرد. این است كه در
دعای ابوحمزه، حضرت می فرماید: اِذا رَأیْتُ مَوْلایَ ذُنوبی فَزِعْتُ وَ اِذا رَأیْتُ كَرَمَكَ طَمِعْتُ
[2]. به
خودم و گناهان خودم كه نگاه می كنم مرا فزع و ترس فرا می گیرد، و به تو و كرم تو كه نگاه می كنم
طمع و رجای من پیدا می شود.
پس ترس از خدا در واقع ترس از مقام خداست، كدام مقام خدا؟ مقام عدل الهی. به این جهت
می فرماید: وَ اَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ. آن كس كه بداند خدای عادل وجود دارد كه او به عدل رفتار
می كند، پس امكان ندارد كه انسان هر ظلمی، هر تجاوزی، هر پا روی حق گذاشتنی، هر مال مردم
خوردنی، هر زور گفتنی كه كرد هیچ اتفاقی نیفتد؛ بلكه مقام عدل او سر جای خودش هست.
امیرالمؤمنین در نهج البلاغه فرمود
: وَلَئِنْ اَمْهَلَ اللّهُ الظّالِمَ فَلَنْ یَفوتَ اَخْذُهُ. خدا اگر به ظالم مهلت
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 350
می دهد، گرفتن و اخذ ظالم هرگز از او فوت نمی شود.
وَ هُوَ لَهُ بالْمِرْصادِ عَلی مَجازِ طَریقِهِ وَ بِمَوْضِعِ
الشَّجی مِنْ مَساغِ ریقِهِ [3]. خدای متعال در سر راه او هست (چنان كه در آن آیه فرمود:
إِنَّ رَبَّكَ
لَبِالْمِرْصادِِ
[4]مثل استخوانی كه در گلویش گیر كند وقتی كه می خواهد چیزی را فرو بدهد؛ بین راه
كه می خواهد فرو بدهد بیخ گلویش را می گیرد
[5]. این، خوف از مقام پروردگار است.
وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ . آن كسی كه بترسد مقام پروردگار خود را، مقام عدل پروردگار خود
را
وَ نَهَی اَلنَّفْسَ عَنِ اَلْهَوی و نفس را مانع بشود از هوا، جلو هوای نفس را بگیرد. كأنه انسان یك
موجود دو شخصیتی است: عقلی دارد و نفسی، فطرتی دارد و نفس امّاره ای. وقتی كه نفس امّاره و
هوای نفسش طغیانی می كند و می خواهد كاری بر خلاف بكند فورا نفس خودش را از هواپرستی
و دنبال هوا رفتن نهی كند و باز بدارد.
فَإِنَّ اَلْجَنَّةَ هِیَ اَلْمَأْوی . برای چنین كسانی مأوی و جایگاه
نهایی جنت است.
[1] - . مفاتیح الجنان، دعای جوشن كبیر، با تقدم و تأخر.
[2] - . همان، دعای ابوحمزه ثمالی.
[3] - . نهج البلاغه، خطبه 95.
[5] - . سؤال: همچنین: وَ اَیْقَنْتُ اَنَّكَ اَنْتَ اَرْحَمُ الرّاحِمینَ فی مَوْضِعِ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ وَ اَشَدُّ الْمُعاقِبینَ فی مَوْضِعِ
النَّكالِ وَ النَّقِمَةِ. مفاتیح الجنان، دعای افتتاح.
استاد: درست است.