معنی ترتیل چیست؟ این، دستورالعمل خاصی است كه نمی فرماید قرآن بخوانید، آن مفروض
است، می گوید: قرآن را اگر می خوانی مُرَتَّل بخوان. مرتّل چیست؟ در باب ترتیل احادیث وارد شده
است و این احادیث شبیه یكدیگر است. حدیثی را از حضرت امیر علیه السلام برای شما می خوانم. از
حضرت امیر سؤال كردند معنی اینكه ما قرآن را به ترتیل بخوانیم چیست؟ فرمود: یعنی بینه تبیینا.
وقتی قرآن می خوانید حروف و كلمات را آشكار كنید، آشكار بخوانید. و لا تهذه هذ الشعر و
لا تنثره نثر الرمل. در وقت خواندن نه آنچنان تند و پشت سر همدیگر بخوانید كه گویی حروف و
كلمات از یكدیگر جدا نمی شوند، و نه مانند اینكه ریگ می پاشید اینها را از یكدیگر جدا كنید.
یعنی یك وقت انسان قرآن می خواند به این نحو كه كلمات را از یكدیگر خیلی جدا می كند. فرض
كنید سوره حمد است، می گوید:
اَلْحَمْدُبعد فاصله می شود،
لِلّهِ ، بعد دومرتبه فاصله می دهد،
رَبِّ
اَلْعالَمِینَ . نه، باید كلمات با یكدیگر نحوی اتصال داشته باشند. از طرف دیگر كلمات نباید مثل
گلوله تفنگ پشت سر یكدیگر بیاید. باید در یك حالت حد وسط باشد كه كلمات نه خیلی از
یكدیگر جدا باشد و نه خیلی تند پشت سر یكدیگر گفته شود كه اصلاً دل آدم خبردار نشود كه
زبانش چه گفت. فرمود این حالت وسط؛ نه آن طوری كه یك شعر را پشت سر یكدیگر می خوانید
و نه آن طوری كه سنگریزه می پاشید. و لكن أفزعوا (یا: أفِْرغوا) قلوبكم القاسیة و لایكن هم
احدكم آخر السورة
[1]طوری بخوانید كه (اگر اَفْزِعوا بخوانیم) این دلهای سنگین خودتان را با
خواندن قرآن به فزع بیندازید. یعنی چه؟ یعنی اصلاً خواندن قرآن برای این است كه انسان معانی
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 40
قرآن را تلقی كند و به قلب خودش برساند. به تعبیر امروز، خواندن قرآن باید برای خود انسان
حالت تلقینی داشته باشد.
تلقین یك امر فوق العاده ای است. تفاوت خطبا با یكدیگر از نظر مؤثر بودن حرفها در قدرت
تلقین است. بعضی از خطبا ممكن است خیلی شیرین هم صحبت كنند. در قدیم خیلی معمول بود
كه با آهنگ صحبت می كردند. از ابتدا كه شروع می كرد:
بِسْمِ اَللّهِ اَلرَّحْمنِ اَلرَّحِیمِ ، اصلاً با آهنگ
بِسْمِ
اَللّهِ را می گفت و
اَلْحَمْدُ لِلّهِ با آهنگ و بعد حرفهایش را هم با آهنگ می گفت. حتی بعضیها در وسط
صحبت آهنگ را تغییر می دادند و با آهنگ دیگری سخن می گفتند. مرحوم طبسی- هركسی كه
منبرهایش را دیده باشد می داند- با آهنگ خیلی خوبی صحبت می كرد، بعد وسطها یكدفعه آهنگ
را تغییر می داد؛ یك آهنگ تقریبا هیجان آوری بلكه بگویم رقص آوری بود. ما زمانی كه جوان
بودیم، پای منبرش می رفتیم. با اینكه وقتی ما منبر او را دیده بودیم تازه به ما می گفتند این سینه اش
خراب شده و آن وقتی كه سینه اش خوب بوده قیامتی و غوغایی بوده است. این جور سخن گفتنها
خیلی زیبا خواهد بود یعنی آدم خوشش می آید گوش كند ولی هیچ خاصیت تلقینی ندارد.
اما یك نفر ممكن است كه كلمه به كلمه و جمله به جمله با انسان حرف بزند ولی هر
كلمه اش مثل سربی كه در ماده نرمی بیندازند در روح انسان فرو برود. به طوری كه انسان وقتی كه
از آن مجلس بیرون می آید تا مدتها و شاید تا آخر عمر آهنگ و معنی آن حرف در روح او اثر
می گذارد، با اینكه هیچ زیبایی ظاهری ندارد. یعنی ممكن است شخص، خوش صدا و خوش آهنگ
نباشد ولی سخن او قدرت تلقینی داشته باشد. و معمولاً سخنهای تلقینی آن سخنهایی است كه
همین جور گفته می شود، نه تندتند و نه خیلی از یكدیگر جدا و وارفته، به یك حالت حد وسطی كه
هر كلمه اش حالت القایی در روحِ انسان دارد یعنی این حرف را كه می گوید آن معنا در روح انسان
القاء می شود.
قرآن باید به این شكل خوانده شود كه گویی خود شخص به خودش تلقین می كند. آنوقت
است كه روی انسان اثر می گذارد؛ یعنی اگر چند آیه بخواند، به خودش مطلب را تلقین كرده و
خودش را متوجه معنی قرآن كرده است. به تعبیر امیرالمؤمنین دل سنگش به هیجان و به فزع
درمی آید.
بعد فرمود: و لایكن هم احدكم آخر السورة هرگز این طور فكر نكنید كه همتتان این باشد كه
كی سوره تمام بشود. این خیلی اشتباه است در قرآن خواندن كه انسان به كمّیت نگاه كند. مثلاً من
می خواهم روزی یك جزء بخوانم. بسیار خوب، یك جزء بخوان، زیاد نیست. اما من می خواهم
یك جزء را در یك ربع بخوانم! تو حساب وقتت را بكن. حساب كن چقدر وقت می خواهی به
قرآن خواندن بدهی. می گویی من بیش از یك ربع وقت ندارم. حالا چه ضرورتی دارد كه تو در
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 41
یك ربع یك جزء بخوانی كه بعد تندتند بخوانی و كلمات را در هم ادا كنی. ببین در یك ربع چقدر
می توانی قرآن را با ترتیل بخوانی. و لهذا یكی از آداب قرآن خواندن، قرآن خواندنِ با آواز خوش
است. در اینجا مقصود از آواز خوش آوازی است كه قدرت تلقین داشته باشد، متناسب با قرآن
باشد. ممكن است كسی قرآن را با یك آهنگی بخواند كه به اصطلاح متناسب مجالس لهو و لعب
است؛ آن كه سبب غفلت از قرآن می شود نه اینكه انسان را متوجه به قرآن می كند. باید با آهنگهای
معنوی خوانده شود، آهنگهایی كه حس معنوی انسان را بیدار می كند. و لهذا در احادیث درباره
پیغمبر و هركدام از ائمه این مطلب هست كه وقتی قرآن می خواندند با صدای بلند و با آهنگ
خوش می خواندند كه قهرا برای هركسی كه می شنید خاصیت تلقینی داشت.
نظیر همین حدیث را در كلمات خود حضرت رسول هم اهل تسنن نقل كرده اند. همین
جمله های امیرالمؤمنین هم نشان می دهد كه ایشان از رسول اكرم استفاده كرده اند. جمله های
اضافه ای از رسول اكرم نقل شده است؛ فرمود: قفوا عند عجائبه. یعنی قرآن را با تأمّل و تدبّر
بخوانید. آنجا كه به شگفتیهای قرآن می رسید توقف كنید، زود رد نشوید. اگر به نكته ای برخورد
كردید همان جا بایستید و روی آن تأمّل و تفكّر كنید. و حركوا به القلوب
[2]دلها را به وسیله قرآن
به حركت درآورید.
پس ترتیل معنایش این است كه وقتی در شب بپا می خیزید و در نماز یا خارج نماز قرآن
می خوانید قرآن را با این حالت تلقینی بخوانید. مثلاً اگر انسان همین سوره حمد را بخواهد بخواند،
این خیلی فرق می كند كه انسان وقتی می خواهد بگوید:
اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ *اول معنی آن را در
ذهن خودش خطور بدهد و بعد از روی خلوص قلب بگوید:
اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ اَلْعالَمِینَ كه واقعا همان
معنی حمد باشد.
اَلرَّحْمنِ. رحمانیت خداوند، سعه رحمت رحمانی خداوند را در نظر بگیرد كه همه
اشیاء را دربر گرفته است و چیزی نیست كه از این رحمت محروم باشد.
اَلرَّحِیمِ رحمت رحیمیه او
كه شامل كسانی است كه در راه او قدم برمی دارند. این معانی را انسان ابتدا در ذهن خودش تصور
كند، بعد این جمله ها را بگوید كه آنها را به قلب خودش نفوذ بدهد.
مالِكِ یَوْمِ اَلدِّینِ . فورا تصور
قیامت و فكر قیامت را در ذهنش بیاورد: خدایی كه مالك و مَلِك روز جزاست، روزی كه در آن
روز انسان به نتایج اعمال خودش می رسد.
إِیّاكَ نَعْبُدُ وَ إِیّاكَ نَسْتَعِینُ . این معنا را انسان درست در
ذهن خودش فكر كند؛ تا همچنین بفهمد چقدر راست می گوید و چقدر دروغ می گوید. وقتی كه
خوب معنایش را فكر كند این امر انسان را می سازد و این گونه قرآن خواندن سازندگی دارد:
پروردگارا! ما فقط و فقط تو را پرستش می كنیم، معبودی جز تو نداریم، فقط و فقط از تو كمك
مجموعه آثار شهید مطهری . ج28، ص: 42
می خواهیم.
إِیّاكَ نَسْتَعِینُ را به نیت استمداد و استعانت از خداوند متعال بگوید؛ و همچنین
جمله های بعد را. آنوقت است كه اثر می گذارد.
پس این، دستور قرآن خواندن است. خلاصه اش این شد كه ترتیل یعنی قرآن را از نظر لفظ،
نه خیلی تند خواندن و نه خیلی [كند] خواندن، بلكه در یك حالت متوسط و با وضعی خواندن كه
حالت القایی و حالت تلقینی برای انسان داشته باشد؛ اعم از آنكه قرآنی باشد كه انسان در نماز
می خواند یا قرآنی باشد كه انسان در خارج نماز می خواند؛ چون در خارج نماز هم به هر حال
خواندن قرآن خوب است در هر وقت و بالخصوص در شب.
[1] - . بحار، ج /92ص 216.
[2] - . بحار، ج /92ص 215.