قالوا إنّ كلّ حادث
[1] یسبقه عدم لایجامع وجوده، و ما به القبلیة لیس نفس العدم لأنّ العدم یكون بعد أیضاً، و لیس القبل بما هو قبل مع البعد، فلیس العدم بما هو عدم قبلاً و
لابعداً، و لیس أیضاً ذات الفاعل، لأنّ ذاته توجد مقارنة أیضاً و لا شی ء من الاشیاء
الّتی یصحّ أن یوجد مع المتأخّر قبلاً لذاته هذا النحو من القبلیة. فإذن كون العدم سابقاً
هو أنّ ذلك العدم للشی ء مقترن بزمان
[2] حدث وجوده بعد ذلك الزمان، فیكون قبل كلّ آن فرض بدایة زمان آخر، و هكذا القیاس فی آن یفرض نهایة. فإذن لیست لمطلق
الزمان بدایة و لا نهایة. و لهذا ذكر معلم الفلاسفة: من قال بحدوث الزمان فقد قال
بقدمه من حیث لایشعر.
و
[3] قد علم أنّ الزمان من لوازم الحركة و الحركة من لوازم الطبیعة عندنا و الطبیعة
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 869
لاتقوم إلّابمادة و جسم. فإذن جود الحقّ الجواد لاینقطع و إفاضته و خیره لاینقضی و
لایحصی (
و إن تعدّوا نعمة اللّه لاتحصوها) مع أنّ كلّ زمان و كلّ حركة حادث، و كذا كلّ
جسم فهو حادث عندنا محفوف بالعدمین السابق و اللاحق كما مرت الإشارة إلیه و هذا
غریب.
فإن قیل
[4]: هذا التقدم أمر وهمی مقدّر كما أنّ فوقیة العدم خارج العالم
[5] وهمٌ محض، فكما لایلزم من تناهی المكان أن یكون عدمه فی مكان، فكذلك لایلزم من
تناهی الزمان أن یكون عدمه فی زمان.
فنقول: إنّ العقل یدرك ببداهته ترتباً بین وجود شی ء و عدمه
[6] حیث لایجتمعان، و لیس ذلك الترتب بالعلیة، لأنّ العلة و المعلول یجب أن یكونا مَعَیْن، و لا بالطبع لأنّ
المتقدّم بالطبع لایستحیل أن یقارن مع المتأخّر بالطبع دفعة، و ظاهر أنّه لیس بالشرف و
المكان، فتعیّن أن یكون بالزمان. و بالجملة نحن لانعنی بالزمان إلّاهذا النوع من الترتب،
فإن لم یحصل هذا الترتب فقد سلّمتم
[7] أنّه لیس وجود الزمان بعد عدمه، و إن حصل كان عدم الزمان فی زمان البتة. و أمّا الفرق بین ذلك و بین الأحیاز المتوهّمة خارج العالم
فهو أنّ الحیّز فی كونه متناهیاً لایفتقر إلی حیّز آخر، و أمّا فی كونه محدَثاً فیتوقّف علی
مسبوقیّته بالعدم.
فإن قال قائل: إنّ هذا
[8] یوجب أن یكون إله العالم زمانیاً، و أن یكون للزمان زمان
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 870
آخر و یتسلسل الأزمنه إلی لانهایة
[9].
فنقول: أمّا تقدّم اللّه علی الزمان المعیّن فهذا یرجع إلی الزمان أیضاً، فإنّ ذاته تعالی
و إن كان مقدّساً عن التغیّر متعالیاً عن الزمان و ما معه معیّة زمانیة یرجع إلی الفیئیّة
[10]، لكنّه لمّا كان مع كلّ شی ء لا بمزاولة
[11] و لا بمداخلة فهو مع الزمان السابق معیة لاتوجب تغیّراً
[12]، فیصدق علیه أنّه یوجد قبل الزمان المعیّن كما یوجد معه و بعده
[13].
و أمّا
[14] كون كلّ زمان مسبوقاً بزمان آخر بمعنی أنّ عدم كلّ زمان فی زمان، فهذا یوجب أن یكون قبل كلّ زمان زمان و قبل كلّ حركة حركة و قبل كلّ جسم جسم
لا إلی نهایة، فهذا التسلسل غیرممتنع لأنّ منشأه أنّ هذه الأشیاء من الاُمور الضعیفة
الوجود التی یتشابك فیها الوجود بالعدم
[15]، فكلّ وجود لفرد یوجب عدماً لفرد آخر و
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 871
كلّ عدم لفرد یوجب وجود الآخر، فعدم الزمان لایتحقق إلّافی الزمان.
فان قال القائل المذكور: وقوع المعیة بین اللّه و زمان یستدعی أن یكون المعان
[16] فی زمان آخر یقارنهما، و كذا وقوع المعیة بین عدم الزمان و الزمان الذی یسبقه أو یلحقه
یستدعی زماناً غیرهما.
فنقول: وقوع المعیة الزمانیة بین شیئین لیس أحدهما نفس ذات الزمان المعین
یوجب زماناً، و أمّا المعیة بین الزمان و شی ء فلایقتضی زماناً آخر، إذ ما به المعیة هاهنا
نفس الزمان المعیّن
[17]، لأنّ تعینه بنفسه، لأنّه ضرب من الوجود یباین سائر الوجودات. فإنّ هذه الساعة لایتصور إلّاهذه الساعة و یستحیل وقوعها قبلها أو بعدها، و كذا
غیرها من أفراد الزمان و أجزائه، فإنّ وجودها كما وقعت من الضروریات المجعولة
جعلاً بسیطاً، فإذن وقوع كلّ شی ء مع زمان لایقتضی زماناً آخر. و أمّا وقوع شی ء مع
شی ء آخر لیس واحد منهما زماناً فإنّه یستدعی وجود أمر ثالث هو جهة المعیة بینهما، و
كذا القیاس فی التقدّم و التأخّر؛ فإنّ الزمان لذاته یقتضی التقدم و التأخر لأنّ ذلك من
لوازم ماهیته، فكلّ زمان من الأزمنة قبل و قبلیته بالنسبة إلی آخر، و كذلك بعد و
بعدیته بالنسبة إلی آخر، و مع و معیته بالنسبة إلی ما یقارنه.
و لیس لقائل أن یقول: یلزم أن یكون الزمان من مقولة المضاف
[18].
لأنا نقول: هذا اشتباه وقع بین مفهوم الشی ء و وجوده. فمفهوم الزمان
[19] من مقولة الكمّ و هو فی نفسه مقدار متّصل غیر قارّ، ولكن وجوده یتقدم لذاته علی شی ء و یتأخر
لذاته عن شی ء
[20]، و فرق بین ما المعقول منه یلزم منه معقولا آخر و ما وجوده یتعلّق بوجود شی ء آخر أو بعدمه
[21]. فالتقدّم و التأخّر یعرضان لماهیة الزمان لذاتها
[22] لأنّ وجودها وجود التقدم و التأخر
[23]، و ماهیة التقدم و التأخر من مقولة المضاف لا وجود
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 872
التقدم و التأخر، بمعنی ما به التقدم و التأخر لا وجود نفس الاضافة
[24].
و هاهنا إشكال آخر و هو أنّ أجزاء الزمان لابدّ و أن یكون متخالفة الماهیة مع أنّ
أجزاء المتصل لابدّ و أن تكون متشابهة، و ذلك لأنّ كلّ جزء منه یقتضی لذاته مرتبته
التی له من التقدم و التأخر، فإنّ یوم الخمیس لایمكن أنْ یكون یوم الأربعاء و لایوم
الخمیس الآخر قبله أو بعده فیعود المحالات.
و الجواب عنه أنّ تشابه أجزاء المتصل عبارة عن كونها بحیث لا اختلاف لها فیما
یقتضی ماهیة الاتصال، فإنّ كون بعض المتصل بحال و بعضه بحال آخر یقتضیهما نفس
التشابه و الاتصال
[25] من ضروریات نحو وجودها الاتصالی. فكما أنّ كون كلّ جزء من أجزاء المكان الواحد بحال غیر حال صاحبه ممّا یقتضیه لذاته وحدة المكان و اتصاله،
فكذلك كون كلّ ساعة من الزمان بحال غیر حال سائر الساعات أمر یقتضیه وحدة
الزمان و اتّصاله
[26].
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 873
[1] . مقصود حادث زمانی است.
[2] . یا بگویید «بشی ء» كه اسم این شی ء را گذاشته ایم «زمان» .
[3] . از اینجا مرحوم آخوند گریز می زند به حرف خودش و آن را به صورت یك مطلب استطرادی بیان می كند. این بحث را مرحوم آخوند در اواخر الهیات بالمعنی الاخص در دو سه ورق به طور مفصل بیان می كند، كه آنچه من از خارج عرض كردم، خلاصه ای از آنجا بود.
[4] . این همان اشكال معروف غزالی است كه اشكال خیلی قویّی است.
[5] . یعنی در ابعاد مكانی.
[6] . یعنی این وجود و عدمی كه در باب زمان گفته می شود، اگر عدم را سابق بگیریم می شود حدوث، و اگر عدم را لاحق بگیریم می شود فنا. می خواهد بگوید این عدم و وجودی كه ما در باب حدوث و فنا تعقل می كنیم، غیر از وجود و عدمی است كه در باب مكان می بینیم.
[7] . نگویید «آنها هم همین قدر انكار كرده اند و گفته اند ما نمی گوییم وجود بعدالعدم، می گوییم متناهی» ، چون آخوند می گوید: بالاخره از یك طرف می گویید حدوث و از طرف دیگر می گویید فنا، نه اینكه وقتی می گویید «متناهی» از این طرف و آن طرفش یكی بشود.
[8] . یعنی آنچه كه شما در باب زمانی بودنِ عدم زمان گفتید.
[9] . گفتیم این قسمت دوم به دو صورت تقریر می شود: یكی اینكه هر زمانی زمانی مجامع خودش داشته باشد و آن زمان دوم زمانی مجامع خودش الی غیرالنهایه، و دوم اینكه هر زمانی مسبوق باشد به زمان دیگر و آن زمانِ دیگر مسبوق باشد به زمان دیگر الی غیرالنهایة. مرحوم آخوند شكل دوم تقریر را جواب داده ولی حاجی شكل اول را تقریر كرده و گفته از عبارت هم بیشتر همین شكل اول فهمیده می شود.
[10] . مرحوم آخوند كلمه ی «فیئیّت» را در جاهای دیگری هم به كار برده است. اینجا عبارت مشكل دارد. در عبارت «و ما معه معیة زمانیّة یرجع الی الفیئیة» اگر ضمیر «معه» را به «اللّه» برگردانیم جمله بی معنی می شود، و اگر به «زمان» برگردانیم معنی چنین می شود: «هرچه كه با زمان است به معیت زمانی، برگشتش به فیئیت است» . این معنی فی حد نفسه صحیح است ولی با جمله ی قبل و بعدش بی ربط می شود و مثل یك جمله ی معترضه می شود. احتمال دیگری هم هست و آن اینكه عبارت این گونه بوده: «و معیته تعالی مع الزمان یرجع الی القیّومیّة» .
[11] . اینجا هم احتمال می دهم در عبارت غلطی باشد. نمی دانم آیا در لغت «مزاوله» به معنی «مداخله» آمده كه اینجا همراه هم ذكر شده اند. علی القاعده «لا بمزاولة» باید همراه عبارت «خارج عن الاشیاء» بیاید. به احتمال زیاد این جمله اقتباسی از نهج البلاغه بوده آنجا كه می فرماید: «داخل فی الاشیاء لا بالممازجة و خارج عن الاشیاء لا بالمباینة» كه «مباینه» به معنی «مزاوله» است.
[12] . چون معیت قیومیه است نه فیئیه.
[13] . چون معیت فیئیه نیست بلكه قیومیه است. لازمه ی معیت قیومیه این نیست كه اگر با متقدم بود از متأخر منفك باشد، برخلافِ معیت فیئیه [مثل معیت با زمان. ]
[14] . یعنی و اما اشكال دوم این قائل.
[15] . یعنی چون وجودها محدودند و وجود و عدم متشابك اند قهرا پشت سر یكدیگر و تعاقبی هستند.
[16] . «معان» تثنیه «مع» است.
[17] . یعنی معیت بین دو امر زمانی مستلزم امر سومی است كه خود زمان باشد، ولی معیت بین شی ء و زمان مستلزم شی ء دیگری نیست.
[18] . چون تقدم و تأخر، ذاتی زمان شد در حالی كه این دو از مقوله ی اضافه اند.
[20] . می خواهد بگوید این تقدم و تأخر از حاقّ وجود انتزاع می شود.
[21] . كه گفتیم همه از این قبیلند كه در وجودشان یك اضافه ای هست.
[22] . اینكه فرموده «یعرضان لماهیة الزمان لذاتها» مسامحه ی در تعبیر است. مقصود این است كه ماهیت زمان دارای وجودی است كه از حاقّ آن تقدم و تأخر انتزاع می شود.
[23] . وجود زمان عین وجود تقدم و تأخر است نه اینكه ماهیت زمان عین ماهیت تقدم و تأخر باشد.
[24] . این «لا وجود نفس الاضافه» جمله ی اضافه ای است در اینجا؛ یعنی معنی درستی نمی دهد گو اینكه حاجی كوشش كرده برایش معنی درست كند.
[25] . اینجا عبارت معلق است. علی القاعده «الاتصال» عطف به «التشابه» است و عبارت این گونه بوده: «. . . یقتضیهما نفس التشابه و الاتصال و هما من ضروریات. . . » .
[26] . خلاصه، این تقدم و تأخر لازمه ی این نحوه اتصال زمان است و این به این معنا نیست كه اجزاءْ اختلاف ماهوی دارند و كثرت واقعی در كار است.