ایراد دومی كه مرحوم آخوند بر شیخ اشراق می گیرد این است: شیخ اشراق تعبیری
داشت كه آن را متكلمین به كار برده اند. متكلمین گفته اند: «تقدم زمانی منحصر است
به تقدم زمانیات بر یكدیگر، ولی اجزاء زمان بر یكدیگر تقدم زمانی ندارند» . اینها
برای تقدم اجزاء زمان بر یكدیگر اسم دیگری گذاشته اند. شیخ اشراق البته این
مطلب را نمی گوید، ولی حرفی زده كه شبیه حرف متكلمین است. ایشان وقتی
می خواست تقدم زمانی را به تقدم طبعی برگرداند، این طور بیان كرد: تقدم اشیاء
زمانی بر یكدیگر مجازی است و به تبع زمان است. سعدی واقعا بر حافظ تقدم
ندارد، بلكه وقتی می گوییم «سعدی بر حافظ مقدم است» این، اِسناد به اعتبار متعلَّق
است و مقصود این است: زمان سعدی بر زمان حافظ مقدم است. این مثل این است
كه دو نفر سوار دو اتومبیل باشند كه یكی تندروتر از دیگری است. بعد بگوییم «زید
تندروتر از عمرو است» . معلوم است كه این تعبیرْ مجازی است و مقصود این است:
اتومبیل زید تندروتر از اتومبیل عمرو است. پس «سعدی بر حافظ مقدم است»
یعنی زمان سعدی بر زمان حافظ مقدم است.
وقتی ایشان خواست بگوید تقدم اجزاء زمان بر یكدیگر طبعی است و زمانی
نیست، زمانی نبودنش را چنین بیان كرد: چون اگر تقدم اجزاء زمان بر یكدیگر
زمانی باشد لازم می آید أن یكون للزمان زمانٌ، و تسلسل لازم می آید. اگر دیروز
بخواهد بر امروز تقدم زمانی داشته باشد، به این معناست كه زمان دیروز بر زمان
امروز تقدم داشته باشد.
مرحوم آخوند از این حرف جواب می دهد و انصاف هم این است كه چنین
حرفی شایسته شیخ اشراق نیست. جواب این است: هر چیزی زمانی است به اعتبار
زمان، ولی زمان زمانی است به ذات خودش. مگر معنای زمان غیر از مقدار حركت
است؟ ! اگر به اشیاء دیگر می گوییم «زمانی» به این معناست كه در این ظرف از
مقدار حركت واقع شده اند و مقدار وجودشان منطبق است با این مقدار حركت. هر
چیزی زمانی است به زمان، ولی زمان زمانی است به ذات خودش. این مثل این
است كه در باب وجود می گوییم: ماهیت موجود است به تبع وجود، ولی وجود
موجود است به ذات خودش. جهتش این است كه وجود عین موجودیت است نه
چیز دیگر؛ یعنی انتزاع موجودیت از وجود، انتزاع یك مفهوم است از حاقّ ذات
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 775
یك شی ء. همچنین مثل این است كه می گوییم «جسم ابیض است به تبع بیاض، ولی
بیاض ابیض است به ذات خودش» یا: «جسم متقدّر است به مقدار، ولی مقدار متقدّر
است به ذات خودش» . پس تقدم و تأخر زمانی در همه جا به تبع زمان است، ولی
زمان ذاتش عین تقدم و تأخر و عین تدرج است.
این همان اشتباهی است كه شیخ اشراق در باب وجود و ماهیت هم مرتكب
شده و گفته است: اگر وجود امر اصیلی باشد لازم می آید برای وجود، وجودی باشد
و برای آن وجود هم وجودی باشد إلی غیر النهایه.