شیخ اشراق نظریه خاصی در باب اقسام تقدم و تأخر داشت و آن این بود كه ایشان
همه اقسام تقدم و تأخر
[1]را به یك قسم برگرداند و آن تقدم و تأخر بالطبع بود.
ایشان اولا بین تقدم بالطبع و تقدم بالعلیه فرق نگذاشت از باب اینكه تقدم بالطبع
تقدم جزء علت است بر معلول و تقدم بالعلیه تقدم علت تامه است بر معلول. بعد
گفت: بازگشت تقدم بالزمان به تقدم بالطبع است؛ چون هر جزئی از زمان جزء علت
است برای جزء بعدی؛ یعنی نسبت زمان پیشین به زمان پسین نظیر نسبت واحد
است به كثیر. همان طور كه یمكن أن یكون للواحد وجود و لا یكون للكثیر وجود و
لكن لا یمكن أن یكون للكثیر وجود إلاّ و للواحد وجود، وجود زمانِ متأخر متوقف
بر وجود زمان متقدم هست ولی وجود زمان متقدم متوقف بر وجود زمان متأخر
نیست.
بعد ایشان گفت: و اما تقدم بالمكان بازگشتش به تقدم بالزمان است و تقدم
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 772
بالشرف هم نوعی مجاز است و تقدم واقعی نیست، همچنان كه تقدم زمانی ها هم
نوعی تقدم مجازی است به تبع تقدم زمان.
[1] - . برای تقدم و تأخر حداقل پنج قسم ذكر می شود: بالطبع، بالعلیه، بالمرتبه، بالزمان و بالشرف.