در اینجا امثال بوعلی نظریه ای دارند و شیخ اشراق و صدرالمتألهین هر كدام نظریه
دیگری دارند. نظریه امثال بوعلی این است كه تشكیك در كلی های عَرَضی است؛
یعنی تشكیك در چیزهایی است كه به آنها «عرضی خاص» یا «عرضی عام»
می گوییم؛ یعنی تشكیك در چیزی است كه ماهیت افراد خودش نیست. هر كلی كه
افرادش مصداق بالذاتش نیستند بلكه مصداق بالعرضش هستند می تواند مشكك
باشد، مثل ابیض و عالِم. اما هر كلی كه ذاتی افراد خودش است نمی تواند مشكك
باشد، مثل ماء، هوا، نار و انسان. این است كه امثال بوعلی می گویند «تشكیك در
ماهیت جایز نیست» یعنی كلی مشكك وجود دارد ولی هیچ كلی مشككی ماهیت
افراد خودش نیست، جنس یا نوع یا فصل نیست، بلكه كلی مشكك عرضی عام یا
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 755
عرضی خاص است. در عرضی، مصداقها مصداقهای بالعرض اند نه بالذات. در واقع
در كلی ذاتی وقتی مثلا می گوییم «این آب است» به این معناست كه این وجودِ آب
است، اما در كلی عرضی وقتی می گوییم «این ابیض است» به این معناست كه چیزی
هست به نام بیاض و چیزی هست به نام جسم كه غیر بیاض است، و میان این دو
چیز نسبتی برقرار است. پس كلی ذاتی یعنی آنچه مصداقش آن است؛ زید انسان
است، نه اینكه زید چیزی است كه با انسانیت رابطه و نسبتی دارد، بلكه زید خود
انسانیت است. ولی وقتی می گوییم «زید سفید است» به این معناست كه زید
واقعیتی است و سفیدی واقعیتی دیگر، و میان این دو واقعیت رابطه و نسبت حالّ و
محل برقرار است؛ یعنی بیاض در زید حلول كرده.
پس حرف امثال شیخ این است كه كلی مشكّك فقط در جایی است كه مصداقْ
بالعرض است، كه در اینجا معنی مصداق بودن این است كه این شی ء نسبتی دارد با
آن مبدأ اشتقاق، نه اینكه واقعا این شی ء وجود آن كلی است
[1]. به تعبیر دیگر: كلی
مشكّك از نوع مشتقات است و معنی مصداق بودنِ مصداق در آنها این است كه
مصداقِ ذاتی است كه نسبتی دارد با مبدأ اشتقاق.
پس در واقع مطلب در مشكّك چنین است: مبدأ مشتركی وجود دارد كه
اشیائی با آن نسبت دارند، ولی این اشیاء در این نسبت با یكدیگر اختلاف دارند.
مثلا اجسامی با بیاض نسبت دارند، ولی نسبتهای این اجسام با بیاض، به طور
متساوی نیست. این، مطلب خیلی دقیقی است.
[1] - . سؤال: نسبت به مصادیق خودش بالعرض نیست و باید برگردد به بالذات.
استاد: حرف شما صحیح است، ولی اینها این را نمی گویند.