سخن مرحوم آخوند این است كه تنها حقیقتی كه می تواند ازلاً مجعول به جعل بسیط
باشد و در عین حال از حاقّ ذاتش حركت انتزاع شود، جوهر است. جوهر یگانه
چیزی است كه این گونه نیست كه جاعل به جعلی آن را موجود كند و به جعل
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 148
دیگری آن را متغیر كند؛ زیرا جوهر «او» یی غیر از تغیر ندارد. آنچه كه یُجعل نفس
ذاته و یُنتزع من نفس ذاته التغیر و التجدد و الحدوث، جوهر است؛ غیر از جوهر
حقیقتی نداریم كه چنین صلاحیت و امكانی داشته باشد.
پس ما در ربط حادث به قدیم احتیاج به رابطی داریم كه به جعل بسیط قابل
جعل باشد و حدوث و تجدد و حركت لازمه ذاتش باشد، و فقط جوهر و طبیعت
جوهری است كه چنین است. اگر عرض را رابط بدانیم اگرچه یك عرض دائمی
مانند وضع متجدد فلكی باشد، ناچاریم قائل به جعل تألیفی رابط شویم، و هر
تغیری كه مجعول به جعل تألیفی باشد علت او هم متغیر است؛ پس هیچ عرضی را
نمی توانیم رابط بدانیم.
بحث ربط حادث به قدیم چون یكی از مهمترین مباحث اسفاراست، اگر لازم
باشد باید در جلسات متعددی توضیح داده شود. و چون مرحوم آخوند این بحث را
به طور متفرق تبیین كرده، بعد از خودش از طرف افراد مختلف محل ایرادها و
بحثهای مختلفی واقع شده، اعم از كسانی كه اصل حركت جوهریه را قبول كرده اند و
كسانی كه قبول نكرده اند. من مدعاهای مرحوم آخوند را كه در جاهای مختلف
ثابت شده همه را بیان می كنم تا معلوم شود مرحوم حاجی و امثال ایشان كاملا به
سخن مرحوم آخوند توجه نكرده اند.
سخن مرحوم آخوند این است: چیزی می تواند رابط میان حادث و قدیم باشد
كه تغییر برای آن به نحو جعل تألیفی جعل نشده باشد، به عبارت دیگر: تغییر برای
آن عارضی نباشد؛ زیرا اگر رابط چیزی باشد كه تغییرش عارضی است، اگرچه این
تغییر دائمی باشد، نیازمند به علتی است كه خود آن علت هم باید متغیر باشد
[1].
بنابراین نه تنها وضع دائم دوری نمی تواند رابط باشد، بلكه اگر در عالم یك حركت
عرضی دائم دیگری
[2]نیز داشته باشیم، آن هم نمی تواند رابط میان حادث و قدیم
باشد. همان طور كه در باب مقولات خواندیم موضوع در حركات عرضیه جوهر
است و حركت و تغییر عارض جوهر می شود، پس متغیر چیزی است و تغییر چیز
دیگر و جاعل باید تغیر را به متغیر بدهد، كه در این صورت جعل تألیفی می شود و
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 149
هرجا كه جعل تألیفی بود علت متغیر به تغیر تألیفی نیز باید متغیر باشد. پس وضع
دوری دائم نمی تواند رابط باشد.
حال اگر بگویید: «ما یك چیز پیدا كردیم كه تغیر ذاتی آن است نه عارضی، و
آن حركت است كه حدوث و تجدد، ذاتی و عین ذات آن است» تعبیر مرحوم آخوند
در جواب این است كه: حركت یك امر نسبی است.
[1] - . ما فعلا مدعا را می گوییم تا بعد آن را اثبات كنیم.
[2] - . مثل حركات ذی مغناطیسی، یا یك حركت كیفی دائم.