بسم اللّه الرحمن الرحیم
فصل 37
فی كیفیة عدم الحركة و ما یتبعها [1]
این بحث تحت عنوان كیفیت عدم حركت و عدم اموری است كه با حركت پیدا
می شوند. در بحث گذشته درباره عدم «آن» صحبت كردیم و در این بحث
می خواهیم راجع به عدم حركت قطعیه صحبت كنیم.
ایشان می فرمایند: بحث درباره عدم حركت، خالی از بحث و اشكال نیست.
برخی مطلب را به صورتی ساده طرح كرده اند و گفته اند این موضوع بحثی ندارد، در
قطعه ای از زمان حركت وجود دارد و در قبل و بعد از آن زمان آن حركت وجود
ندارد. پس وجود حركت محفوف به دو عدم است: یكی عدم سابق بر وجود حركت
و دیگری هم عدم لاحق بر وجود حركت.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 312
ایشان می فرمایند: اولا در اینجا بحث راجع به مطلق عدم حركت نیست، بلكه در
عدم لاحق است؛ یعنی بحث در عدم عارض بعد از وجود حركت است.
ثانیا راجع به همین عدم لاحق هم ابتدا بحث ساده به نظر می رسد، به این
صورت كه بگوییم حركت قطعیه در مدتی از زمان وجود دارد و این زمانْ زمانِ
وجود حركت است و زمان عدم حركت هم بعد از پایان حركت شروع می شود؛ ولی
این طور نیست و همین است كه محل اشكال است.
حركتْ وجود تدریجی است و وجود تدریجی مستلزم عدم تدریجی است. فرض بر
این است كه اگر ما قائل به حركت قطعی شویم- كه می شویم- این گونه نیست كه
حركت به صورت امری بسیط در مدتی از زمان وجود دارد؛ این همان حركت
توسطی است. حركت قطعیه یعنی یك امر ممتد و قابل انقسام به اجزاء [2]. با حصول
هر جزئی از حركت، عدم آن جزء مرتفع می شود؛ چون هر وجودی طارد عدم
خودش است. هر وجودی عدمی برایش فرض می شود كه وقتی خودِ آن وجود
تحقق پیدا كرد آن عدم منتفی می شود. هر وجودی مساوی است با عدم العدم؛ یعنی
مصداق عدم العدم است. پس هر جزئی از حركت كه محقق بشود فقط عدم خودِ آن
جزء منتفی می شود نه عدم جزءِ بعدی. باز با آمدن جزء بعدی عدم جزء بعدی منتفی
می شود نه عدمِ جزء دیگر، و خلاصه با وجود هر جزئی صرفا عدم خودِ آن جزء
منتفی می شود نه عدم كل. بنابراین شی ء همان طور كه وجود تدریجی دارد عدم
تدریجی هم دارد.
آنوقت اینجا مسأله دیگری مطرح می شود: اگر شیئی كه وجود تدریجی دارد عدم
تدریجی هم داشته باشد، زمانِ وجود تدریجی با زمانِ عدم تدریجی چه نسبتی
دارند؟ همزمانند. اگر همزمان باشند معنایش این است كه همان زمان وجود حركت،
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 313
زمان عدم حركت هم هست [3]. اگر این را بگوییم، یك حرف عجیب و غریبی
سر برمی آورد و آن اینكه بنا بر اینكه حركتْ زمان وجودش عین زمان عدمش باشد،
در زمان واحد، هم موجود است هم معدوم [4]، پس تمام زمان وجود حركت تمام
زمان عدمش هم هست. بنابراین آیا یكی از بدیهی ترین مسائلی كه در منطق و
فلسفه مطرح است، یعنی امتناع اجتماع نقیضین، نقض نمی شود؟
ممكن است در ابتدا این طور به نظر برسد كه در اینجا اجتماع نقیضین شده است،
ولی مكررا گفته ایم كه ایشان همیشه این مطلب را گفته است [5]كه در باب حركت،
نوعی اجتماع وجود و عدم و نوعی اجتماع نقیضین در كار است. اینجاست كه طرز
بیان صدرالمتألهین به بیان بعضی از امروزیها (هگل و شاگردانش) خیلی نزدیك
می شود. اینها هم می گویند «در حركت اجتماع نقیضین رخ می دهد و ماهیت حركت
را تركیب وجود و عدم تشكیل می دهد؛ حركت همان «شدن» است و «شدن» یعنی
تركیبی از وجود و عدم، و تركیب وجود و عدم یعنی تناقض» .
ولی ما قبلا گفته ایم كه در عین اینكه می گوییم «حركت قطعی وجودش تدریجی
است پس عدمش تدریجی است و چون وجود و عدم هردو تدریجی اند پس زمان
وجود همان زمان عدم است و اگر یك شی ء زمان وجود و عدمش یكی باشد به این
معناست كه در زمان واحد هم موجود است هم معدوم و اینكه شی ء در زمان واحد
هم موجود باشد هم معدوم یعنی اجتماع نقیضین» ولی با توضیح مختصری معلوم
می شود كه این اجتماع نقیضین غیر از اجتماع نقیضینی است كه محال است و از
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 314
بدیهیات اولیه عقل است و اساس منطق و فلسفه بلكه اساس فكر هر بشری بر آن
است.
مرحوم آخوند اینجا بیانی دارند و آقای طباطبایی هم طبق بیان مرحوم آخوند
حاشیه ای زده اند. بیان مرحوم آخوند درست است ولی هر دو بیان مقداری برخلاف
آن چیزی است كه مرحوم آخوند ابتدائا گفته اند.
مرحوم آخوند ابتدائا گفت: «اینجا بحث در عدم سابق نیست، بلكه در عدم
لاحق است» ، ولی بیانی كه ایشان آورده اند تدریجی بودن عدم سابق را توجیه
می كند نه تدریجی بودن عدم لاحق را، كما اینكه حاشیه ای كه آقای طباطبایی
زده اند نیز تدریجی بودن همان عدم سابق را توجیه می كند نه تدریجی بودن عدم
لاحق را [6].
بیانی كه مرحوم آخوند آورده اند این است: هر جزئی كه وجود پیدا می كند طردكننده
عدم خودش است. پس با وجود هر جزئی عدمش منتفی است. بنابراین وجود این
جزء ملازم است با عدمِ عدم خودش (نه با عدم خودش) ، و همچنین ملازم است با
عدمِ جزء بعدی. چون جزء بعدی هنوز نیامده پس عدم او منتفی نشده است. با آمدن
جزء بعدی عدم جزء بعدی منتفی می شود. پس عدم جزء بعدی بر وجود جزء بعدی
تقدم دارد. همین طور هر جزئی عدم خودش را نفی می كند كه قهرا مقارن است با
عدمِ عدمِ خودش كه همان عین وجود خودش است و مقارن است با عدم جزء
بعدی. باز جزء بعدی كه می آید عدم خودش را نفی می كند و مقارن می شود با عدمِ
عدمِ خودش كه عین وجود خودش است و با عدم جزء سوم. جزء سوم هم
همین طور. پس می بینیم كه عدمها هم مثل وجودها تدریجی اند.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 315
آنچه در اینجا ثابت شد این است كه هر جزئی عدمش با جزء قبلی توأم است. پس
مرحوم آخوند یك نوع عدم تدریجی جزء سابق را بیان كرده اند در حالی كه این،
مقصود نیست.
آنچه مقصود است عدم تدریجی لاحق است و این باید این گونه بیان شود: هر
جزئی كه موجود می شود عدمِ خودش منتفی شده است. پس وجود این جزء مقارن
است بـ- ـا عدمِ عدم خودش. با آمدن جزء بعدی عدم جزء بعدی منتفی می شود و
وجود جزء قبلی هم منتفی می شود؛ یعنی وجود و حدوث هر جزء بعدی مساوی
است با حدوث عدم جزء قبلی. بنابراین همان طور كه وجود اجزاء تدریجا پیدا
می شود عدم لاحق اجزاء هم تدریجا پیدا می شود. اگر مطلب را به این بیان بگوییم،
درست است.
آقای طباطبایی در اینجا بحث را روی قوه و فعل برده اند. البته برای توضیح حرف
مرحوم آخوند باید هم همین طور گفت، ولی ایشان توجه نكرده اند كه این خلاف آن
چیزی است كه مرحوم آخوند ابتدائا گفته است.
ایشان می گویند راز مطلب این است كه حركت واقعیتی است مركب از قوه و
فعل؛ هر مرتبه ای قوه مرتبه بعد است (یعنی عدم مرتبه بعد است) و مرتبه بعد فعلیت
مرتبه قبل است؛ یعنی آنچه در مرتبه قبل به حالت قوه و معدوم بود، در مرتبه بعد
وجود پیدا می كند. باز مرتبه بعد قوه مرتبه بعد است، یعنی عدم مرتبه بعد است، و با
آمدن مرتبه بعد فعلیت مرتبه بعد به وجود می آید و با آمدن آن فعلیت این عدم منتفی
شده.
این بیان هم عدمهای سابق را توجیه می كند نه عدم لاحق را، و حال آنكه خودمجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 316
مرحوم آخوند گفت: بحث ما روی عدم لاحق است [7].
پس تعبیر مرحوم آخوند این بود كه هر جزئی كه وجود پیدا می كند طارد عدم
خودش است نه طارد عدم جزء بعدی، و ما اضافه می كنیم: و نه طارد عدم جزء
قبلی.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 317
حال مطلب دیگری باید اضافه شود: چون اجزاء، اجزاء بالقوه است نه اجزاء بالفعل،
و هر جزئی هم الی غیرالنهایه قابل تقسیم است، پس هر جزئی قابل تقسیم به دو
جزء است. وقتی هر جزئی قابل تقسیم به دو جزء شد باز جزء اول طارد عدم
خودش است نه طارد عدم جزء بعدی یا قبلی. این جزء هم قابل تقسیم به دو جزء
است و باز جزء قبلی طارد عدم خودش است نه طارد عدم بعدی یا قبلی. چون این
قابلیت تقسیم، الی غیرالنهایه هست، پس ما نمی توانیم در یك جا متوقف شویم و
بگوییم: این جزء اگر طارد عدم خودش است دیگر قابل تقسیم به وجود و عدم
نیست. پس چون هر جزء حركت، الی غیرالنهایه قابل تقسیم به گذشته و آینده
است [8]و هر گذشته ای قابل تقسیم به گذشته و آینده است و هر آینده ای نیز قابل
تقسیم به گذشته و آینده است، و چون هر آینده ای عدم گذشته است و هر گذشته ای
عدم آینده، پس الی غیرالنهایه این وجود و عدم ها در یكدیگر راه پیدا می كنند. به
تعبیر مرحوم آخوند [وجود و عدم ] متشابك می شوند؛ یعنی دست در گردن
یكدیگر می شوند. اما در اینجا واقعا اجتماع نقیضین نشده است. اجتماع نقیضین آن
است كه وجودی با عدم خودش [جمع شود] ، ولی ما گفتیم هر وجودی عدم خودش
را طرد می كند و الی غیرالنهایه هم كه تقسیم كنیم هر جزئی عدم خودش را طرد
می كند و با عدم جزء دیگر مقارن است. ولی از باب اینكه این قابلیت تقسیم به
حدی متوقف نمی شود و هرچه جلو می رویم باز هر وجودی با عدم جزء قبلی و
عدم جزء بعدی توأم است، می گوییم همان طور كه وجودْ تدریجی است عدم هم
تدریجی است؛ همان طور كه وجود در واقع وجودها نیست، عدم هم عدمها نیست.
پس در اینجا یك وجود واحد عینی تدریجی هست و قهرا عدم تدریجی هم
در همین جا هست [9].
پس هر حركت قطعی وجود تدریجی است و وجود تدریجی ملازم با عدم
تدریجی است و بنابراین زمان وجود تدریجی عین زمان عدم تدریجی است. پس
در حركت، شی ء در آنِ واحد هم موجود است و هم معدوم. اما در عین حال وقتی كه
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 318
خوب دقت می كنیم می بینیم اجتماع نقیضین هم نیست.
این نكته فوق العاده دقیق است و نشان می دهد كه چقدر در این فلسفه دقت
شده است. در این فلسفه آنچه كه غربیها در این زمینه گفته اند، گفته شده، بدون آنكه
دچار اشتباهی كه آنان مرتكب شده اند بشوند و خیال كنند كه در حركت چون زمان
وجود و عدم یكی است و وجود و عدم دست در گردن یكدیگرند پس اصل اجتماع
نقیضین كه در منطق و فلسفه به عنوان مبدأ المبادی معرفی شده، نقض شده است. اصل امتناع اجتماع نقیضین سر جای خودش و در نهایت استحكام باقی است. اینجا همزمانی وجود و عدم است و در عین حال اجتماع نقیضین هم نیست [10].
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 319
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 320
اینجا مسأله دیگری مطرح است. مرحوم آخوند می گوید به اعتبار دیگری می توان
مطلب را به شكل دیگری بیان كرد. می فرماید: حركت دو اعتبار دارد [11]. به یك
اعتبار كأنّه به حركت به عنوان یك معنی حرفی نظر می شود. [در این اعتبار] حركت
عبارت است از وجود تدریجی شیئی دیگر. وقتی می گویید «حركت شیئی» یعنی
وجود حصول تدریجی شی ءِ آخَر. مسأله همین است كه آن شی ء دیگر كه وجود
تدریجی دارد عدم تدریجی هم دارد. حال اگر به حركت به عنوان یك معنی اسمی و
به صورت یك امر مستقل توجه كنید و بگویید: «خودِ حركت، یعنی خود تدرّجُ
وجودِ شی ءٍ، آیا وجود تدریجی دارد یا وجود غیرتدریجی؟ » ، می گوییم: اگر یادتان
باشد در گذشته مثال به حدوث می زدیم و می گفتیم زید خودش حادث است، اما
خود حدوث زید چطور؟ آیا حدوث زید حادث است یا قدیم؟ سؤال شما این است: حركت هم حدوث تدریجی است، ولی حدوث تدریجی شیئی [12]. عینْ وجود
تدریجی و حدوث تدریجی دارد، خودِ تدریج چطور؟ آیا تدریجی الوجود است یا
دفعی الوجود؟ یعنی آیا تدریج هم تدریجا وجود پیدا می كند یا تدریج دفعةً وجود
پیدا می كند؟ آیا تدریجْ وجود تدریجی دارد، یا وجود دفعی مستمر؟
مرحوم آخوند می گوید: خود تدریج نمی تواند وجود تدریجی داشته باشد، بلكه
وجود دفعی دارد. از اول كه شیئی حركت می كند وجود این شی ء (ما فیه الحركة)
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 321
تدریجی است، ولی ضمنا صفتی هم برای این شی ء پیدا شده به نام تدریج، كه خود
این تدریج وجودش تدریجی نیست، بلكه یك وجود دفعی مستمر است. اگر
می گویید «این حركت كه پیدا شد تدریج پیدا شد» به این معناست كه یك تدریج
حادث شد و در [طول ] زمان استمرار دارد. پس به این اعتبار، تدریج كه خودِ همان
حركت باشد، وجود تدریجی ندارد.
پس اگر حركت را به صورت امری مستقل در نظر بگیریم می توانیم بگوییم در
این اعتبار، وجود حركت تدریجی نیست، و قهرا عدمش هم تدریجی نیست.
مرحوم آخوند این مطلب را ذكر می كند ولی بعد جمله ای می گوید كه نقطه نظر ایشان
را روشن می كند. در مثال «حدوث» عرض كردیم كه ما نمی توانیم حدوث را امری
غیر از حادث بدانیم. وقتی شیئی حادث می شود واقعا دو چیز پیدا نشده: یكی خودِ
شی ء حادث و دیگری حدوثِ حادث، بلكه وقتی شیئی بعد از اینكه نبود وجود پیدا
می كند، از مقایسه این وجود با عدم گذشته مفهوم «حدوث» انتزاع می شود. حدوث
یعنی وجود بعدالعدم. پس این گونه نیست كه وقتی شیئی حادث می شود دو امر
حادث شده باشد: یكی خود شی ء و دیگری حدوث شی ء، بلكه حدوث از وجود
حادث و عدم قبلی انتزاع می شود.
حال می گوییم: حركت هم واقعیتی غیر از واقعیت ما فیه الحركة ندارد. گفتیم كه
حركت و مسافت و زمان یك چیزند. همین وجود تدریجی وجود حركت هم هست. اگر شما خودِ تدریج را كه یك مفهوم انتزاعی است در نظر بگیرید، این مفهوم
انتزاعی در عالم عین وجود [مستقلی ] ندارد. این گونه نیست كه وقتی شیئی تدریجا
وجود پیدا می كند، وجودی دارد و علاوه بر آن، چیز دیگری هم وجود پیدا كرده به
نام تدریج. «تدریج» انتزاع ذهن است و فقط در ظرف ذهن وجود دارد و به هیچ
شكلی عینیت ندارد. مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 322
1 - . اسفار ج 3، ص 177 مرحله 7، فصل 37.
[1] - . اسفار ج 3، ص 174 مرحله 7، فصل 37.
[2] - . مقصود از اجزاء، اجزاء بالقوه است؛ یعنی حركت قابلیت انقسام به اجزاء دارد.
[3] - . این همان مسأله ای است كه ما در آن فصلی كه در جلسه قبل هم به مناسبتی به آن اشاره كردیم، در جواب فخررازی كه گفته بود «إنّ لی فی خروج الشی ء من القوّة إلی الفعل تدریجا تشكیكا» درباره آن بحث كردیم و در جاهای دیگر هم مكررا بحث كرده ایم.
[4] - . بعد كه این شی ء تمام بشود، دیگر عدم تدریجی نداریم و اگر هم عدمی فرض شود، عدم وجود تدریجی نیست، به معنای دیگری است كه بعدا عرض می كنم.
[5] - . احیانا میرداماد هم این مطلب را گفته است.
[6] - . به این معنا كه عدم مقارن را گفته اند، ولی همین عدم مقارن جنبه سابق بودن عدم است.
[7] - . توجه داشته باشید كه بحث ما در حركت قطعی است. اگر حركت را به صورت توسطی اعتبار كنیم
می شود شی ء واحد بسیط مستمر. در حركت قطعیه می گوییم وجود تدریجی، نه وجود مستمر. در حركت قطعی امتداد و كشش هست ولی به هیچ وجه استمرار نیست، نه برای كل و نه برای جزء. استمرار فقط در حركت توسطی معنی دارد ولی این ملازم است با اینكه حركت را امری بسیط بدانیم نه ممتد. اگر قائل به استمرار در باب حركت شویم قبلا حركت را امر بسیط غیرممتدی اعتبار كرده ایم كه این امر بسیط غیرممتد دفعةً حادث شده است و بعد در زمان استمرار پیدا كرده. و اگر در باب حركت، امتداد یعنی داشتن قابلیت تقسیم، كه مقابل بساطت است فرض كردیم، آنوقت دیگر استمرار در كار نیست. وقتی كه این طور شد می شود وجود تدریجی، و همان طور كه یك وجود تدریجی هست یك عدم تدریجی هم هست.
معلوم است كه ما در اینجا نمی خواهیم برای عدم یك واقعیت عینی در مقابل وجود قائل باشیم. كسی كه اصالت وجودی است و ماهیت را هم عینی نمی داند چگونه عدم را امری عینی می داند؟ ! باید به زبان فلاسفه آشنا شد [تا بتوان كلامشان را فهمید. ] ما عدم را به عنوان امری كه اعتبار می شود در نظر می گیریم و اینجا می خواهیم ببینیم نحوه اعتبار در باب اعدام چگونه است. پس ما برای عدم عینیتی قائل نیستیم، بلكه وجود، راسم عدم و مصداق اعتباری عدم است. بعد از اینكه وجود را مصداق اعتباری عدم دانستیم، همان وجودی كه مصداق اعتباری عدم است اگر تدریجی باشد، عدم هم به تبع تدریجی است.
نكته دیگری كه باید توجه داشته باشید این است كه همان طور كه قبلا هم گفتیم، اگر در باب حركت می گوییم «اجزاء» مقصود اجزاء بالفعل نیست حركت، یك واحدِ ممتد است بلكه مقصود اجزائی است كه جزء بودنشان به اعتبار و انتزاع و به قابلیت تقسیم است. اشیائی در عالم وجود دارند كه حتی قابلیت انتزاع جزئیت و قابلیت تقسیم هم ندارند؛ مثلا ذهن نمی تواند برای خط جز در جهت طول قابلیت تقسیم قائل بشود. خط در عرض و عمق اصلا قابلیت تقسیم ندارد. سطح قابلیت تقسیم در طول و عرض دارد، ولی قابلیت تقسیم در عمق ندارد. این، چیزی نیست كه به اعتبار ما بستگی داشته باشد، اگر هم فرض كنیم فرض انیاب اغوالی است، نه فرض واقعی. در فرض واقعی باید آن شی ء مفروض قابلیت این انقسام ذهنی را داشته باشد. نقطه، قابلیت انقسام به طول و عرض و عمق را ندارد. در ذات باری تعالی كه بسیط علی الاطلاق است قابلیت تقسیم معنی ندارد. ولی حركت یك امر واحد ممتد غیرمنقسم غیرمتجزی است كه قابلیت انقسام به اجزاء را دارد، چون كمیت است.
در حركت توسطی (اگر كسی قائل به آن شد) قابلیت تقسیم هم نیست و مثل نقطه است؛ به حركت توسطی می گویند: نقطه سیاله. حركت توسطی حتی قابلیت تقسیم را هم ندارد، ولی استمرار دارد. در حركت توسطی اعتبار جزء هم نمی شود ولی در حركت قطعی اعتبار جزء می شود.
[8] - . [یعنی به اعتبار زمان. ]
[9] - . یعنی در اینجا عدم تدریجی اعتبار می شود.
[10] - . سؤال: در جزء اولِ حركت كه جزء سابق ندارد، عدم چطور اعتبار می شود؟
استاد: عرض كردیم همین قدر كه گفتید «جزء» ، خودِ آن جزء قابل تقسیم به دو جزء است.
- مقصودم آن جزء اول به دقت عقلی است.
استاد: جزء اول ندارد. پس ما تا الان چه می گفتیم؟ ! حركت جزء بالفعل ندارد و جزءِ اعتباری هم الی
غیرالنهایه اعتبار می شود. ابتدای حركت، حركت نیست كما اینكه انتهای حركت هم حركت نیست، همچنان كه «آن» زمان نیست بلكه حد زمان است. تا بگویید «جزء حركت» ، قطعه ای از حركت را گرفته اید و قطعه ای از حركت را كه بگیرید گذشته و آینده دارد. می گویید «یك مقدار می روم جلوتر» ، باز هم گذشته و آینده دارد. از حالا تا قیامت اگر این را تقسیم كنید گذشته و آینده دارد و هیچ وقت شما به چیزی نمی رسید كه جزء باشد ولی قابل تقسیم به گذشته و آینده نباشد. بله ممكن است شما از اولِ اول بروید سراغ ابتدای حركت به آن معنا كه گفتیم. در این صورت ابتدای حركت اصلا جزء حركت نیست بلكه حد حركت است.
پس این نكته را باید توجه داشت كه حركت و هر امر ممتدی قابلیت تقسیم به اجزاء دارد الی غیرالنهایه و این، تسلسل لایقفی است و تسلسل لایقفی محال نیست. در باب حركت كه با زمان توأم است و اجزائش زمانی اند معنایش این است كه هر جزئی تقسیم می شود به گذشته ای و آینده ای و آن گذشته تقسیم می شود به گذشته و آینده ای و این آینده هم تقسیم می شود به گذشته و آینده ای و به جایی هم متوقف نمی شود. این «به جایی متوقف نمی شود» را فراموش نكنید. پس تا ما حركت را جزء اعتبار كنیم همیشه وجودها با عدمهای گذشته و عدمهای آینده توأم است، ولی آن عدمها عدم نقیض و به اصطلاح عدم بدیل نیست.
- تناقض در ضمن وجود و عدم بدیل یعنی چه؟ ! عدم بدیل اصلا اینجا تحقق ندارد. . . .
استاد: این كه شما می گویید، درست است و ما هم قبول داریم. ما می گوییم اجتماع وجود با عدم بدیل خودش كه همان عدم نقیض واقعی خودش است محال است و نمی گوییم این محقق شده.
- عدمْ اعتبار هم نمی شود، چطور عدم بدیل در ظرف وجود اعتبار می شود؟
استاد: چطور اعتبار نمی شود؟ ! اتفاقا همیشه اعتبار می شود. در ظرف وجود كه عدم بدیل را اعتبار نمی كنیم عدمش را اعتبار می كنیم. عدم العدم را نمی گوییم. از شما سؤال می كنم آیا سعدی الان معدوم است یا معدوم نیست؟
- الان معدوم است.
استاد: این عدم عدم بدیل است یا عدم غیربدیل؟
- عدم غیربدیل است.
استاد: پس چرا می گویید «سعدی معدوم است» با اینكه عدم غیربدیل است؟ ! عدم بدیل كه همیشه همزمان شی ء است. عدم بدیل همانی است كه با وجود مرتفع شده است. عدم بدیل همانی است كه وجودْ آن را منتفی كرده است و آن، عدم نقیض است. من می گویم وجود هر جزء عین عدم جزء دیگر است ولی این عدم جزء دیگر، عدم بدیل جزء دیگر نیست بلكه عدم غیربدیلش است. ما نگفتیم واقعا تناقض هست، بلكه به همین دلیل می گوییم تناقض نیست.
سؤال: اینكه «حركت قابل تجزیه به اجزاء لایتناهی است» در مطلب چه نقشی ایفا می كند؟ اگر ما به جزئی كه قابل تجزیه نباشد هم برسیم باز اشكال وارد نیست.
استاد: آنوقت دیگر نمی توانستیم بگوییم در حركت وجود و عدم دست در گردن یكدیگرند. طبق بیانی كه گفتیم، هرچه اعتبار می كنیم، عدم به وجود نزدیكتر می شود. اگر ما قائل به حركت قطعی نباشیم و قائل به حركت توسطی باشیم دیگر اجتماع وجود و عدم معنی ندارد. حركت توسطی مثلا یك ساعت وجود داشته و تمام این یك ساعت ظرف وجود حركت بوده و بعد از این یك ساعت هم ظرف عدم حركت است. در اینجا اجتماع وجود و عدم نشده. اجتماع وجود و عدم در وجودهای تدریجی است و در وجودهای تدریجی هم در واقع اجتماع وجود شی ء با عدم بدیلش كه عدم مناقضش است نیست، بلكه با عدم مجامعش است، ولی از باب اینكه این وجود قابلیت تقسیم الی غیرالنهایه را دارد نمی توانیم مرز میان وجود و عدم قائل شویم و بگوییم تا اینجا متعلق به وجود است و از اینجا به بعد متعلق به عدم. مرز نمی شود قائل شد. الی غیرالنهایه هر وجودی با عدم مرتبه دیگر است، ولی این مرتبه ها الی غیرالنهایه كوچك می شود. و چون به جایی نمی رسد، از این جهت ما حق داریم بگوییم در حركت اتحاد وجود و عدم شده است.
پس اگر این قابلیت تقسیم نبود تعبیر اتحاد وجود و عدم برای فلاسفه ما درست نبود.
این نظیر اتحاد قوه و فعل است. این مثال را ذكر كنم: اگر ما مثل ارسطو قائل به كون و فساد بودیم و می گفتیم «شی ء در یك زمان بالقوه است و بعد در یك «آن» بالفعل می شود» ، آنوقت مرزی میان قوه و فعلیت وجود داشت؛ یعنی یك مدت بالقوه هست و فعلیت نیست و وقتی هم فعلیت هست قوه نیست. ولی وقتی كه می گوییم شی ء تدریجا از قوه به فعلیت خارج می شود و هر قوه ای قوه است برای مرتبه بعد و فعلیت است برای مرتبه قبل و این مراحل هم از یكدیگر جدا نیستند و این، فرض ماست كه «مراحل» در نظر می گیرد و هر مرحله ای را هم در نظر می گیریم قابل تقسیم به دو مرحله است یعنی وقتی یك مرحله را می گوییم «قوه» و مرحله دیگر را می گوییم «فعلیت» باز هركدام از این قوه و فعلیت، مجموعی از قوه و فعلیت است، اینجاست كه می گوییم «در حركت، قوه و فعل در آغوش یكدیگرند و متحدند و در حركت، اتحاد وجود و عدم است» ولی در عین حال هرگز این را اجتماع وجود با عدم بدیل و مناقض نمی دانیم.
- در حركت توسطیه هم كه قائل به مرز می شویم، حركت با عدم مجامع جمع شده؛ این یك ساعتی كه حركت توسطی هست، در آغوش عدم یك ساعت قبل است. آیا این یك ساعت حركت عدم قبل نیست؟ ! مرز قائل شدن ضربه ای به این مطلب نمی زند.
استاد: در اینجا عدمها از یكدیگر جدا هستند. اینكه اینجا مرز قائل هستید خیلی ضربه می زند. دیگر اتحاد وجود و عدم نیست. در اینجا اتحاد وجود و عدم كجاست؟ شما می گویید «یك ساعت ظرف وجود است و ساعت بعد ظرف عدم است» . اگر قضیه را به این صورت گرفتید، این یك ساعت فقط ظرف وجود این است، نه ظرف عدم قبل است و نه ظرف عدم بعد. وجود شی ء این یك ساعت را اشغال كرده، قبل از این یك ساعت كه عدمش بوده عدم ازلی است و بعد از این یك ساعت هم عدم ابدی است.
[11] - . اسمی از توسطی و قطعی نمی برد ولی نزدیك می شود.
[12] - . مثلا حدوث تدریجی جوهر یا بیاض یا سواد یا. . . .