قبلا گفته ایم كه حركت نیازمند و متقوم به شش چیز است: ما منه (مبدأ) ، ما إلیه
(منتها) ، ما عنه (فاعل) ، ما به (موضوع) ، ما فیه (مسافت) ، و ما علیه (زمان) . مسأله
دیگری كه شیخ در جاهای متعددی از شفا مطرح كرده است و در دو سه ورق دیگر
در اسفار هم خواهد آمد، مسأله تماثل و اختلاف و تضاد حركات است. در این مسأله
بحث می شود كه آیا می توان گفت بعضی از حركات از قبیل متماثلین اند
[1]، بعضی از
حركات از قبیل متجانسین اند
[2]و بعضی از حركات از قبیل متضادین؟ این مسأله
بعدها خواهد آمد و در همان جا هم گفته خواهد شد كه چه چیز منشأ تضاد در
حركات است. در باب تضاد و حركت، مسائل زیادی هست كه بعضی از آنها در
مباحث «جواهر و اعراض» گفته شده و بعضی در مباحث گذشته گفته شده و بعضی
هم در اینجا گفته می شود.
مسأله ای كه فعلا اینجا مطرح است این است كه منشأ تضاد حركات چیست؟
آیا منشأ تضاد حركات تضاد فاعلهاست یا تضاد موضوعات است یا تضاد
زمانهاست یا تضاد مسافت است؟ هیچ كدام از اینها منشأ تضاد حركات نیست.
منشأ تضاد حركات فقط و فقط تضاد ما منه و ما إلیه است؛ یعنی دو حركت اگر از نظر
مبدأ و منتها با یكدیگر تضاد داشته باشند با یكدیگر متضادند، ولی اگر از نظر مبدأ و
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 360
منتها تضاد و یا شبه تضاد نداشته باشند با یكدیگر تضاد پیدا نمی كنند. این مسأله كه
غیر از تضاد ما منه و ما إلیه چیز دیگری منشأ تضاد حركات نیست بعدا خواهد آمد،
اما اینكه تضاد ما منه و ما إلیه منشأ تضاد حركات است در همین جا بحث می شود.
حركات اقسامی داشت: حركت كمّی، حركت كیفی، حركت أینی، حركت
وضعی و حركت جوهری. متأسفانه مرحوم آخوند كه قهرمان حركت جوهری است
این مسأله را از نظر حركت جوهری مطرح نكرده اند و فقط از نظر آن چهار قسم
دیگر كه در كلمات شیخ و امثال شیخ هم آمده مطرح كرده اند.
حال باید این مسأله را كه منشأ تضاد حركات تضاد مبدأ و منتهاست، در هریك
از اقسام حركت بررسی كنیم.
[1] - . یعنی افراد نوع واحدند.
[2] - . یعنی دو نوع از جنس واحدند.