توضیح اینكه: بعضی كمیتها موجه (ذی جهت) نیستند. وقتی كمیت ذی جهت نباشد
اول و آخرش اعتباری است؛ یعنی اگر این طرف را اول بگیرید آن طرف می شود
آخر و اگر آن طرف را اول بگیرید این طرف می شود آخر. مثلا یك «متر»
[1]یك
كمیت غیر ذی جهت است. این متر اول و آخر دارد ولی اول و آخرش اعتباری و
قراردادی است؛ اگر برای شماره گذاری از این طرف شروع كنید این طرف می شود
اول و آن طرف می شود آخر و اگر از آن طرف شروع كنید آن طرف می شود اول و
این طرف می شود آخر. یا مثلا این مسجد را در نظر بگیرید؛ شما می توانید این سر
مسجد را اول فرض كنید و آن سر را آخر و همچنین می توانید آن سر را اول فرض
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 444
كنید و این سر را آخر. خلاصه این، تابع اعتبار و قرارداد است. البته چون معمولا
مردم مسجد را برای نماز می خواهند و در مسجد محرابی است كه امام در آن
می ایستد و این محراب رو به قبله است و مردم رو به قبله می ایستند، قهرا همیشه
یك طرف را جلو مسجد فرض می كنند و طرف دیگر را عقب، ولی خود مسجد
(یعنی خود مكان) از آن جهت كه مكان است یك كمیت بی جهت است.
اما در حركت، زمان كه مقدارِ حركت است و همچنین آن مقدارِ مسافتیِ
حركت، اینها كمیت جهت دار هستند؛ یعنی «از» و «به سوی» مقوم ذات حركت
است؛ یعنی در حركتِ از قم تا تهران «از قم بودن» و «تا تهران بودن» مقوم حركت
است، نه اینكه این [حركتْ ] امتدادی باشد از قم تا تهران و اینكه «از كجا» و «به
سوی كجا» باشد امری قراردادی باشد و بتوانیم قم را اول بگیریم و تهران را آخر، یا
بر عكس تهران را اول بگیریم و قم را آخر. حركت از قم به تهران «از قم بودن» و «به
سوی تهران بودن» مقوم ذات و جزء
[2]حقیقت آن است.
بنابراین چندان ضرورت ندارد كه ما در باب مبدأ و منتهای حركتهای [متضاد]
بگوییم- مثلا- در حركت أینی لازم است یكی از علو باشد به سفل و دیگری از سفل
باشد به علو؛ یعنی همان طور كه میان حركت صاعد و هابط تضاد است چون یكی از
پایین به سوی بالا و دیگری از بالا به سوی پایین است، میان حركت از قم به تهران
و حركت از تهران به قم هم عینا همان تضاد هست؛ یعنی اینها دو واقعیت هستند در
دو جهت متضاد. جهتهای حركتها متضاد است. «جهتهای حركتها متضاد است»
یعنی نحوه رفتن از اینجا به آنجا و از آنجا به اینجا ضد یكدیگر و غیر قابل
اجتماع اند. حال اگر این تقابل را چیزی غیر از تقابلهای معروف بگیریم و اسمش را
هم «تضاد» نگذاریم اشكالی ندارد.
این است كه مرحوم آخوند بعد از آنكه می گوید «حركتها از آن جهت تضاد پیدا
می كنند كه مبدأ و منتها تضاد ذاتی داشته باشند
[3]» می بینید كه خیلی جاها مبدأ و
منتها تضاد ذاتی ندارند مثل حركت از قم به تهران و حركت از تهران به قم
[4]، آنوقت
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 445
می گوید: بله، گاهی تضادها نه به این اعتبار است كه مبدأ و منتها قطع نظر از حركت
تضاد ذاتی دارند، بلكه مبدأ و منتها هم تضادشان را از حركت می گیرند
[5]؛ یعنی چون
یكی می شود مبدأ و دیگری می شود منتها مبدئیت مبدأ و منتهائیت منتها با یكدیگر
تضاد دارند؛ یعنی مبدأ بما هو مبدأ و منتهای بما هو منتها با یكدیگر تضاد دارند. پس
وقتی یك نقطه مبدأ بما هو مبدأ شد برای حركتی و همان نقطه منتهای بما هو منتها
شد برای حركت دیگر، این دو با یكدیگر تضاد دارند، ولی این مبدئیت و منتهائیت
[و تضاد این مبدأ و منتها] از ناحیه حركت پیدا شده است.
[1] - . [اینجا مقصود از «متر» وسیله اندازه گیری امتداد است. ]
[2] - . البته «جزء» در اینجا تعبیر نارسایی است.
[3] - . مثل جهت علو و جهت سفل.
[4] - . بین مبدأ و منتهای این دو حركت آن نوع تضادی كه حكما میان مركز زمین و محددالجهات قائلند، وجود ندارد. به علاوه بسیاری از حركتها و بلكه- به قول حاجی- هیچ حركتی در عالم نیست كه از مركز زمین شروع شود و به محددالجهات پایان پذیرد یا بر عكس، بلكه همه حركتها از نیمه راه است.
[5] - . حرف درست همین است.