مطلب دیگر اینكه: ممكن است ما اینجا حرف دیگری بزنیم و بگوییم: تا اینجا گفتیم
كه تقابل حركات به تقابل مبدأ و منتهاهاست؛ یعنی اگر مبدأ و منتهای دو حركت بر
خلاف یكدیگر باشند و آنچه مبدأ این حركت است منتهای آن حركت باشد و آنچه
مبدأ آن حركت است منتهای این حركت باشد
[1]مسلما بین این دو حركت تضاد
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 448
است.
حال ممكن است بگوییم: ملاك تقابل حركتها- احیانا یا در همه موارد- فقط
تقابل منتهاهاست و مبدأ تأثیری ندارد؛ یعنی اگر منتهاها با یكدیگر متقابلند حركتها
هم متقابلند. گفتیم كه حركت جنبه «به سوی. . . » دارد. حال می گوییم: اگر دو حركت
به سوی دو جهت متضاد باشد، این حركتها متضادند
[2]، چه مبدأها متضاد باشند چه
نباشند. به عبارت دیگر: اگر دو حركت به سوی دو فعلیت متضاد باشند متضادند چه
مبدأها متضاد باشند چه نباشند، ولی اگر غایتها و منتهاها متضاد نباشند حركتها
متضاد نیستند ولو مبدأها متضاد باشند. مثلا حركت به سوی سیاه شدن و حركت به
سوی سفید شدن متضادند اعم از اینكه مبدأهای این دو حركتْ متضاد باشند یا
نباشند؛ یعنی اگر یك حركت به سوی سیاه شدن باشد و دیگری به سوی سفید شدن
و مبدأ آن كه به سوی سیاه شدن است سفیدی باشد و مبدأ آن كه به سوی سفید شدن
است سیاهی، در اینجا دو حركت متضادند و منتهاها و مبدأها هم متضادند. ولی
ممكن است شیئی به سوی سیاه شدن برود اما نه از سفیدی و شی ء دیگری هم به
سوی سفید شدن برود اما نه از سیاهی. اینجا هم چون [این دو حركت ] به سوی دو
جهت متضاد می روند متضادند. پس مبدأ دخالتی در تضاد حركتها ندارد.
از طرف دیگر اگر مبدأها متضاد باشند ولی هر دو حركت به سوی یك جهت
باشند، این دو حركت متقابل و متضاد نیستند
[3]. پس حركتهایی متضادند كه به سوی
غایتهایی باشند كه بین آنها غایه الخلاف است.
این هم نظریه ای بود كه مرحوم آخوند اینجا ذكر نكرده اند، ولی نظریه خوبی
است.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 449
[1] - . مثل حركت صاعد و حركت هابط.
[2] - . گفتیم كه روی تضاد اصراری نداریم، مقصود «تقابل» است.
[3] - . سؤال: . . . [صدای سائل در نوار مفهوم نیست. ]
استاد: بله، یك وقت دو حركت به صورت فردی هم غیر قابل جمعند، یعنی یك جسم در آنِ واحد دو حركت فردی را هم نمی تواند داشته باشد، ولی این، منظور ما نیست. اینكه دو حركت فردی قابل جمع نباشند از باب امتناع اجتماع مثلین است، ولی بحث ما در دو حركتی است كه متضاد و متغایرالماهیه باشند.