دو مطلب باقی می ماند كه بعد از اینكه فصل آخر را هم به پایان رساندیم، باید روی
آنها بحث كنیم. مطلب اول این است كه مرحوم آخوند و بقیه حكما اینجا روی سایر
حركات بحثی نكرده اند، بلكه فقط روی حركت مستقیم و مستدیر كه شامل حركت
أینی و وضعی می شود بحث كرده اند. این آقایان روی سایر حركات بحث نكرده اند و
البته مانعی هم ندارد. آیا این حرف را در حركت كمّی هم باید گفت؟ یعنی مثلا اگر
انسانی یا درختی رشد كرد، باید بگوییم این هم در میان دو عامل مختلف است؟
انسان مثلا بیست سال طول می كشد تا به نهایت رشدش برسد. آیا اینكه رشد انسان
این مقدار طول می كشد، به علت وجود معاوقها و مانعهاست به صورتی كه اگر آنها را
برطرف كنیم لازم می آید رشد، در [لا زَمان ] یا با سرعت بیشتری صورت بگیرد؟
مطابق نظر خواجه مطلب از همین قرار است. مثلا انسان از كودكی تا جوانی اش
بیست سال طول می كشد. گو اینكه هنوز علم كشف نكرده است كه موانع رشد و نمو
چیست، ولی روی این میزان فلسفی قطعا موانعی در طبیعت وجود دارد و ما اگر
بتوانیم این موانع را برطرف كنیم ممكن است این بیست سال به ده سال یا كمتر
[1]
تقلیل پیدا كند.
مثال دیگر: رشد نموّی یك سیب و رشد طعمی و بویی و رنگی اش چند ماه
طول می كشد. آیا مقداری از این زمان مربوط به مانعهاست به طوری كه اگر آنها را
برطرف كنند این سیب مثلا یك روزه به نهایت رشدش می رسد؟
خلاصه، این بحث قهرا در سایر حركات هم می آید. البته این مباحث در علم
امروز مطرح است منتها به صورتهای دیگری، نه به صورت رفع مانع.
[1] - . مثلا یك سال یا یك روز یا یك دقیقه یا. . . ؛ وقتی راهش باز باشد [به حدی محدود نمی شود. ]