تقسیم دیگر این است: مبدأ حركت یا مقرون به شعور و اراده و ادراك است یا نه. اگر
مقرون به شعور و اراده بود به آن می گوییم حركت ارادی، و اگر مقرون به شعور و
اراده نبود به آن می گوییم حركت طبیعی.
در تقسیم دوم كه «طبع» در مقابل «قسر» قرار گرفته است طبع به معنی ذات
شئ است لو خلّی و طبعه، اعم از اینكه این شئ صاحب اراده باشد یا نباشد. روی
این حساب حركتهای ارادی هم یا طبعی است یا قسری؛ چون حركت ارادی یك
حركت درونی است و این حركت درونی گاهی معلول علتی بیرونی است و گاهی
معلول علتی بیرونی نیست. فی الجمله این گونه یادم هست كه خود مرحوم آخوند
هم در بسیاری جاهای دیگر حركت قسری را به حركتهای طبیعی یا ارادی محدود
نمی كند. انسان گاهی چیزی را به مقتضای ذاتش اراده می كند، یعنی غریزه و
فطرتش چنین حكم می كند. هر كاری را كه انسان به مقتضای غریزه و فطرتش انجام
بدهد طبعی اوست. از طرف دیگر انسان خیلی كارها را بر ضد غریزه و فطرتش
[1]
انجام می دهد؛ یعنی یك عامل بیرونی سبب می شود كه انسان موقتا كاری را
برخلاف غریزه و طبیعتش انجام دهد. مثلا انسان به حسب غریزه اش عادل است
ولی گاهی عوامل خارجی باعث می شود از غریزه عدالتش خارج شود و بر ضد آن
عمل كند. این طور حركات، حركات قسریِ ارادی است. بنابراین حركات قسری
اختصاص به اشیاء بی جان و بی اراده و شعور ندارد.
در حركت بالذات و بالعرض هم مطلب همین طور است. یك حركت طبیعی را
بالذات به یك شئ نسبت می دهیم و بالعرض به شیئی دیگر، و نیز یك حركت ارادی
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 488
را بالذات به یك شئ نسبت می دهیم و بالعرض به شیئی دیگر، و همچنین یك
حركت قسری را بالذات به یك شئ نسبت می دهیم و بالعرض به شیئی دیگر.
خلاصه اینكه: آنچه كه مرحوم آخوند در اینجا فرموده اند، تقسیمات متعدد
است و وقتی شئ از جهات متعدد تقسیم شد اقسام با یكدیگر تداخل پیدا می كنند نه
اینكه اقسامی باشند در عرض یكدیگر. مثلا در یك تقسیم می گوییم «انسان یا
سفید است یا سیاه یا زرد یا سرخ» و در تقسیم دیگری می گوییم «انسان یا عالم
است یا جاهل» . اینها دو تقسیم اند كه ربطی به یكدیگر ندارند و اقسامشان هم با
یكدیگر تداخل می كنند. باز در تقسیم دیگر می گوییم «انسان یا مسلمان است یا
غیر مسلمان» . این هم باز تقسیم جداگانه ای است. اقسامی را كه در این تقسیمها
ذكر شده اند نمی توان در یك تقسیم جمع كرد.
[1] - . همان فطرت ارادی اش.