مرحوم آخوند خودش به این جمله مستشكلان كه گفتند «الحركة یستدعی مقدارا
من الزمان» ایراد گرفت و گفت این حرف غلط است. اینكه حركت بدون اینكه هیچ
مرتبه ای از سرعت و بطورا داشته باشد اقتضای زمان داشته باشد، محال است؛
حركت بالاخره دارای درجه ای از سرعت و بطواست و نمی شود هیچ درجه ای از
سرعت و بطورا نداشته باشد؛ چون سرعت و بطویعنی نسبت میان زمان و مسافت،
و فرض هم این است كه نمی خواهیم بگوییم حركت در لا زَمان صورت گرفته، چون
همه می دانیم كه این امر محال است. هر حركتی را كه در نظر بگیریم، لازمه ذاتش
این است كه حد معینی از سرعت را داشته باشد؛ یعنی لازمه ذات هر حركتی این
است كه نسبت معینی میان زمان و مسافتش باشد، مثلا می گوییم: یك كیلومتر در
یك ثانیه.
ممكن است شما بگویید: مقصود این نیست كه حركت را از سرعت و بطوجدا
كنیم و سرعت و بطورا امری جدای از حركت تلقی كنیم، بلكه مقصود این است كه
حركت با قطع نظر از سرعت و بطواقتضای مقداری از زمان را دارد و با سرعت و
بطواقتضای مقدار دیگری از زمان را دارد؛ آنوقت حركت از آن جهت كه به فاعل و
قابل مربوط است حد معینی از زمان را (در واقع یعنی سرعت را) اقتضا دارد، ولی به
اعتبار وجود عائق درجه دیگری را اقتضا دارد.
ایشان می فرماید: این هم غلط است؛ چون اصلا حركت، قطع نظر از سرعت و
بطوهیچ اقتضایی نمی تواند داشته باشد؛ [یعنی ] نه این كه بشرط لا نمی تواند
[اقتضایی داشته ] باشد، بلكه لا بشرط هم نمی تواند [اقتضایی داشته ] باشد؛ چون
نسبت حركت با سرعت و بطونسبت جنس به فصل، یا نسبت جنس به نوع، و
خلاصه نسبت لا متحصِّل به متحصِّل است؛ جنس امری نیست كه قطع نظر از فصل
تحصّلی داشته باشد و در مرتبه بعد فصل برایش پیدا شود كه بتوانیم بگوییم قطع نظر
از فصل حكمی دارد.
به علاوه، ما هم به این صورت به این مطلب اشكال كردیم كه: اگر جنس فصل