پس می گویند: محرك، یا طبعی است و یا قسری. بیان مرحوم آخوند در اینجا بیان
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 671
مجملی است
[1]. حاجی در حاشیه تصریح می كند كه «ما این مطلب را به بیانی اوضح
ذكر می كنیم» . واقعا هم همین طور است. حال، ما بیان حاجی را ذكر می كنیم و
خودمان هم ممكن است مطلب را به بیان دیگری ذكر كنیم كه برای توضیح مطلب
مفید باشد.
حاجی می گوید: «حركت یا قسری است یا طبعی» . بعد ایشان برای وضوح
بیشتر از حركت قسری شروع می كند و می گوید: اگر قوه قاسری یك جسم صغیر و
یك جسم عظیم را به حركت درآورد، شكی نیست كه جسم صغیر بیشتر از جسم
عظیم اثر قاسر را قبول می كند؛ چون در جسم صغیر، به دلیل صغرش معاوق كمتری
وجود دارد. فرض كنید ما ضربه ای به یك سنگ سه كیلویی وارد كنیم و آن را به
طرف بالا حركت دهیم و ضربه ای هم به همان اندازه به یك سنگ یك كیلویی وارد
كنیم و آن را به طرف بالا حركت دهیم
[2]. در اینجا امكان ندارد كه اثر حركتی كه این
دو سنگ از این قوه واحد می پذیرند علی السویه باشد؛ چون سنگ یك كیلویی به
اندازه یك كیلو معاوق دارد (معاوقش همان قوه ثقلش است كه آن را به طرف زمین
می كشد) و سنگ سه كیلویی به اندازه سه كیلو معاوق دارد. پس معاوق سنگ
بزرگتر سه برابر معاوق سنگ كوچكتر است. امكان ندارد كه كثیرالمعاوق و
قلیل المعاوق از نظر قبول اثر علی السویّه باشند، بلكه باید قبول حركت از ناحیه
جسم عظیم، انقص باشد از قبول حركت از ناحیه جسم صغیر. «انقص باشد» یعنی
كوتاهتر باشد. میان دو نامتناهی انقصیت و ازیدیت معنا ندارد، بلكه باید هردو
متناهی باشند. پس وقتی یكی انقص شد و دیگری ازید قهرا باید هردو محدود
باشند و نسبتشان هم باید مشخص باشد. مثلا در مثال ما چون معاوقت جسم صغیر
یك سوم معاوقت جسم عظیم است قهرا حركت جسم صغیر سه برابر حركت جسم
عظیم خواهد بود. قهرا از نظر زمان هم امكان ندارد این دو حركت قسری برابر
باشند؛ در مثال ما اگر جسم عظیم یك دقیقه حركت می كند جسم صغیر سه دقیقه
حركت می كند.
بنابراین به دلیل وجود معاوقت، همیشه اثر قوه قسری، متناهی است. این بود
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 672
برهانی كه در حركت قسری اقامه كرده اند.
[1] - . من فرصت نكردم كتابهایی را كه قبل از ایشان این برهان را ذكر كرده اند نگاه كنم.
[2] - . فرض این است كه این حركتها قسری است؛ قسریِ به اصطلاح این آقایان، كه حركتی است بر ضد اقتضای طبیعت شی ء.