اینها همه دلیل بر این است كه اسفارابتدائا به صورت یادداشتهایی بوده كه خود
مؤلف فرصت پاكنویس و تنظیم آنها را پیدا نكرده است. علاوه بر آنچه ذكر شد
قرائن بسیار دیگری نیز بر این مطلب هست. دراسفارمكررا پیش می آید كه در
مورد مطلبی كه در گذشته گفته شده ایشان می گوید «و سیجی ء» ، یا در مورد مطلبی
كه در آینده می آید می گوید «و قد مضی» ، و شاید در آن ترتیبی كه ایشان در نظر
داشته همین طور بوده. شاید ایشان مثلا ابواب «قوه و فعل» و «حدوث و قدم» و
«اتحاد عاقل و معقول» و «علت و معلول» را به صورت جدا جدا نوشته بوده و بعد
شاگردان ایشان بدون توجه به قرائن موجود، اینها را به این صورت فعلی
درآورده اند.
قرینه دیگر این است كه ایشان مباحثی را وعده می دهد كه در آینده بحث
می كنیم، در حالی كه اصلا چنین بحثی دراسفارنیست. آن طور كه یادم هست ایشان
در مباحث «نفس» می گوید «ما این مطلب را در بحث «نُبُوّات» این كتاب مطرح
می كنیم» یا در جایی می گوید «ما این مطلب را در آینده در بحث فلكیات مطرح
خواهیم كرد» در حالی كه اسفارنه بحث نبوّات دارد و نه بحث فلكیات. معلوم
می شود این مباحث چیزهایی بوده كه ایشان در نظر داشته بنویسد ولی بعد موفق به
نوشتن آنها نشده، یا اینكه اگر موفق شده از دست رفته است
[1].
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 687
[1] - . سؤال: آیا در منظومه مباحث جواهر و اعراض جزء امور عامه است؟
استاد: بله. حتی حاجی تصریح می كند كه قسمتهای اول مباحث طبیعیات جزء امور عامه است، با
اینكه آن را در مقصد چهارم ذكر كرده است. ایشان در باب تعاریف جسم، تصریح می كند و می گوید «اینها كه در اینجا ذكر می كنیم، جزء امور عامه است» . حق هم همین است. به هرحال در اینكه مباحث جواهر و اعراض، از نظر این آقایان جزء امور عامه است بحثی نیست. اینها از احكام موجود بما هو موجود است؛ یعنی جوهر شدن و عرض شدن، بعد از اینكه شی ء تخصص طبیعی یا ریاضی پیدا می كند نیست، بلكه در مرتبه ای است كه [شی ء] با اینها تخصص طبیعی یا ریاضی پیدا می كند.