در اینجا هم مناقشه ای نظیر مناقشه ای كه در حركت قسری گفتیم قابل طرح است.
در فصل قبل گفته شد كه هیچ حركتی بدون معاوق در عالم وجود ندارد، نه حركت
طبعی و نه حركت قسری، و همیشه حركت در میان قوه محرك و قوه مانع وجود پیدا
می كند. منتها گفتیم كه در حركت قسری همان طبیعت مقسور برای معاوقه كافی
است، ولی در حركت طبعی معاوق یك امر خارجی (یعنی ملأ خارجی) است.
حال ممكن است مستشكل این طور بگوید: ما قبول داریم كه میان جسم عظیم
و جسم صغیر كه هردو با حركت طبعی در حركت اند اختلاف است، ولی ضرورتی
ندارد كه این اختلاف در مدت باشد تا لازمه اش تناهی مدّی باشد، بلكه ممكن است
اختلاف در سرعت باشد. خود شما در فصل قبل گفتید كه محدّد سرعت در حركت
طبعی معاوق بیرونی است. جسم عظیم چون حجمش بیشتر است معاوق
[بیرونی اش ] بیشتر است و جسم صغیر چون حجمش كمتر است معاوق بیرونی اش
كمتر است. پس بین اینها اختلاف هست و منشأ اختلاف هم معاوق است و تأثیری
هم كه معاوق می گذارد، در سرعت است نه در مدت.
در اینجا حتی می توان این طور گفت: میان این دو جسم از نظر سرعت هم
اختلافی وجود ندارد و هردو با سرعت واحد حركت می كنند و نیز هردو حركتِ
غیرمتناهی مدةً انجام می دهند، ولی باز هم لازم نمی آید كل و جزء اثر مساوی
داشته باشند، بلكه اثر كل بیشتر از اثر جزء است چون كل معاوق بیشتری را خنثی
می كند. مثلا اگر اتومبیل كوچكی و كامیونی را به حركت درآوریم، اتومبیل كوچك
با حجم معیّنی از هوا تصادم دارد كه فشار معیّنی را بر آن وارد می كند، ولی كامیون
حجم بزرگتری دارد و در مقابل حجم بیشتری از هوا قرار می گیرد و قهرا فشار
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 677
بیشتری در مقابلش مقاومت می كند. اگر شما بخواهید جسم خیلی عریضی را در
هوا به حركت دربیاورید فشار هوا مانع می شود. ولی اگر بخواهید جسم دیگری را با
همان وزن كه دارای حجم كمی است حركت دهید آسان تر حركت می كند. برای
همین جلوی هواپیماها و اتومبیلها را به صورت پیكان در می آورند تا هوا را بهتر
بشكافد.
بنابراین وقتی بناست جسم عظیم و جسم صغیر هردو در معاوقت و در ملأ
حركت كنند و همیشه معاوق جسم عظیم بیشتر از معاوق جسم صغیر باشد، پس قوه
عظیم در جسم عظیم كار بیشتری انجام می دهد و قوه صغیر در جسم صغیر كار
كمتری. كما اینكه ممكن است یك كامیون با موتور قوی و یك اتومبیل كوچك با
موتور ضعیف، هردو با یك سرعت حركت كنند و هردو هم غیرمتناهی [مدةً]
حركت كنند، ولی در عین حال موتور كامیون كار بیشتری انجام می دهد چون معاوق
بیشتری را خنثی می كند و موتور اتومبیل كوچك كار كمتری انجام می دهد چون
معاوق كمتری را خنثی می كند.
بنابراین این برهان در اینجا تمام نیست.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 678
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 679