مستشكل می گوید: این قاعده كه شما می گویید «همان طور كه جزء در وجودْ جزء
كل است، در اثر هم جزء كل است، به این معنا كه اثر جزء، جزء اثر كل است» مورد
قبول نیست. جزء، آن چیزی است كه جزء وجود كل است؛ یعنی كل وجودی دارد
كه قسمتی از آن، وجود جزء است. شما در استدلالتان این اصل را ذكر كردید كه
هرجا جزء و كل وجود داشته باشد، اثر جزء هم جزئی از اثر كل است. ما این را قبول
نداریم كه اگر مؤثر كل و جزء داشت اثر هم كل و جزء دارد، بلكه ممكن است مؤثر
كلی باشد دارای اجزاء، ولی اثر امری بسیط باشد بدون جزء
[1]. وقتی اثر بسیط باشد
غلط است كه بگوییم: اثر جزء، جزء اثر كل است.
این مطلب در باب علت و معلول به این صورت مطرح شده: آیا صدور بسیط از
مركب جایز است؟ یعنی آیا امكان دارد علتْ كل باشد ولی اثرش امر بسیطی باشد
كه متجزّی به اجزاء نشود؟ البته این فلاسفه می گویند: امكان ندارد؛ یعنی همین
حرفی را كه در اینجا می گویند، در آنجا هم می گویند. می گویند: اگر علت، مركّب و
دارای اجزاء شد معلول هم قطعا مركّب و دارای اجزاء است.
مستشكل منكر این مطلب است و بیانی نقضی می آورد. بیان او این است:
جسم ثقیلی را فرض كنید كه یك نفر نمی تواند آن را حمل كند ولی ده نفر می توانند؛
یعنی یك نفر تا نه نفر نمی توانند این جسم را حمل كنند، ولی نفر دهم كه آمد «كل» به
وجود آمده و این جسم حركت می كند. این معلول (یعنی حركت) یك امر بسیط
است و این علت، یك امر مركّب، چون «ده نفر» علت است. در اینجا چنین نیست
كه معلول (یعنی حمل) مثل علت، كل باشد تا ما بگوییم: عُشر از این حركت و حمل
را این فرد انجام داده، عشر دیگر را فرد دیگر و. . . ؛ چون اگر این طور باشد لازم
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 642
می آید یك نفر بتواند به اندازه عشر ده نفر این جسم را حركت دهد، یعنی اگر ده نفر
این جسم را یك متر حركت دادند یك نفر از آنها باید بتواند این جسم را ده
سانتی متر حركت دهد، یا اگر آنها توانستند این جسم را ده دقیقه حركت دهند یك
نفر از آنها باید بتواند این جسم را یك دقیقه حركت دهد، در حالی كه چنین نیست.
مستشكل مثالهای دیگری هم ذكر می كند. می گوید: اجسامی وجود دارند (مثل
بعضی فلزات و سنگها) كه آتش اگر در یك حد معینی باشد (مثل آتشهای معمولی)
هیچ اثری روی آنها نمی گذارد. اگر شما یك سنگ را با همین آتشهای معمول كه
مثلا آب را به جوش می آورد حرارت دهید هیچ اثری روی آن نمی گذارد. اما اگر
بتوانیم درجه حرارت را به شكلی بالا ببریم می توانیم همین سنگ را محترق كنیم.
حال آیا آتشِ با حرارت كم، جزئی از اثر آتشِ با حرارت زیاد را می گذارد؟ مثلا اگر
آتشِ با حرارت زیاد، سنگی یك كیلویی را محترق می كند آیا می توان گفت آتشی
كه حرارتش یك صدم آن آتش است می تواند سنگی را كه یك صدم آن سنگ است
محترق كند؟ نه، نمی توان گفت؛ چون آتشِ با حرارت كم هیچ اثری روی سنگ ده
گرمی نمی گذارد. از این قبیل مثالها زیاد می توان پیدا كرد.
البته مسأله بسیط بودن اثر را اینجا مطرح نكرده اند، بلكه در باب علت و معلول
مطرح كرده اند، ولی بحث همان بحث است. اینجا همین قدر می گویند كه چه بسا
كلهایی كه اثری را به وجود می آورند در حالی كه اجزاء آنها نمی توانند جزء آن اثر را
به وجود بیاورند، و این، دلیل بر این است كه قاعده ای كه برهان شما مبتنی بر آن بود
كلیت ندارد.
[1] - . البته در اینجا مطلب را به این بیان نگفته اند، بلكه این بیان در باب علت و معلول آمده است.