اینجا مرحوم آخوند به حرف غزالی- كه قبلا گفتیم- درست اشاره نكرده اند و حق
این بود كه آن را هم در اینجا می گفتند. غزالی می گوید «عالم حادث است» یعنی
عالم متناهی است؛ یعنی همان طور كه عالم از نظر مكان متناهی است از نظر زمان
هم متناهی است. آیا وقتی شما می گویید «عالم از نظر مكان متناهی است»
می خواهید بگویید «در ماورای این مكانْ عدمِ این مكان است» ، تا اشكال وارد
شود؟ ! ما می گوییم عالم از نظر زمان هم متناهی است؛ یعنی غیر از این مقدار محدود
از نظر مبدأ و منتها زمانی نیست
[1].
جواب حرف غزالی را در گذشته دادیم. گفتیم زمان با مكان متفاوت است و
نباید این دو را با هم مقایسه كرد. خصوصیت مكان این است كه هیچ نوع تقدم ذاتی
میان مراتب آن وجود ندارد و لهذا در مكان ابتدا و انتها وجود ندارد مگر اعتبارا،
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 253
ولی خصوصیت زمان این است كه تقدم و تأخر، ذاتی مراتب آن است و لهذا عدم
یك طرف با عدم طرف دیگر فرق دارد و لذا اسمِ یكی می شود «عدم بدایت» و اسم
دیگری می شود «عدم نهایت» .
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 254
[1] - . به نحو سالبه تحصیلی.