به آقایان محشّین عرض می كنیم: شما به این نكته توجه بفرمایید كه آنهایی كه در
باب ربط حادث به قدیم حركت را رابط می دانستند و مرحوم آخوند هم اینجا سخن
آنها را تقریر كرد، به این دلیل حركت را رابط دانستند كه اولا چون دائم است قدیم
است، و ثانیا به حكم آنكه حقیقتش حقیقت حدوث است و حدوثِ دائم دارد،
دارای جنبه حادث نیز هست. آنگاه مرحوم آخوند در اینجا اشكالی مطرح كردند كه:
اگر حركت دارای دو جنبه است و از جنبه ای حادث است و از جنبه ای قدیم، ما
می گوییم از جنبه ای كه حادث است علت حادث می خواهد و از جنبه ای كه قدیم
است علت قدیم می خواهد. بعد خودشان [از جانب قدما] از این اشكال جواب
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 145
دادند به اینكه: اینكه می گوییم حركت دو جنبه دارد، به این معنا نیست كه در خارج
مركب از دو حیثیت است، بلكه این تركیب از قبیل تركیب ماهیت و وجود است؛
یعنی ماهیت حركتْ حدوث است و وجود این حدوثِ دائمْ قدیم است. پس چیزی
كه ماهیتش عین حدوث است وجودی قدیم دارد. علتِ حركتْ قدیم است و در
عین حال چون این وجود وجود حدوث است، مراتب حادث دارد.
پس ما در باب ربط حادث به قدیم رابطی می خواهیم كه اولا وجود حقیقی
داشته باشد و ثانیا حدوثْ ذاتی آن باشد؛ باید یك قدیم حادث بالذات پیدا كنیم،
قدیمی كه ذات آن عین حدوث باشد؛ یعنی قدیمٌ فی عین اَنّه حادثٌ و حادثٌ فی
عین اَنّه قدیمٌ.
حال ببینیم قدمای قبل از مرحوم آخوند كه خودِ حركت را رابط حادث و قدیم
گرفته اند، چرا نگفته اند وضع متجدد فلك رابط است؟ در جواب می گوییم: همان
طور كه قبلا
[1]گفتیم، ما دو گونه حركت داریم: گاهی حركت و حدوث تدریجی
عارض بر شی ء می شود، و گاهی هم حركت عارض بر متحرك نیست بلكه از ذات
آن انتزاع می شود و لازمه ذات اوست؛ یعنی حركت از حاقّ وجود و ذات آن انتزاع
می شود نه اینكه ذاتش چیزی است و حركت چیز دیگری است كه بر او عارض
می شود.
نیز گفتیم كه موضوع در حركات عارضی امری است كه حركت عارض آن
می شود و بنابراین احتیاج به محرك دارد؛ یعنی احتیاج دارد به امری كه غیرمتحرك
را متحرك بكند (یجعل غیر المتحرك متحركا) . مثلا جسم برای اینكه حركت مكانی
بكند احتیاج به علت دارد، چون حركت برای جسمْ عارضی است. در اینجا علتْ
جسم غیرمتحرك را متحرك می كند؛ یعنی جسم را كه در ذات خودش غیرمتحرك
است متحرك می كند. اینجا حركت لازمه جسم نیست بلكه عارض جسم است.
پس در مورد جسم علتی لازم است كه آن را به وجود بیاورد و علت دیگری
لازم است كه جسم موجود را متحرك كند؛ یعنی جعل متحرك در اینجا- به
اصطلاح- جعل تألیفی است. به عبارت دیگر: در مورد جسم احتیاج به جاعلی
داریم كه آن را به جعل بسیط جعل كند و احتیاج به علت و محركی داریم كه حركت
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 146
را به جعل تألیفی برای جسم جعل كند. آخوند قبلا به این مطالب تصریح كرد.
[1] - . فصل دوازدهم و چهاردهم.