اگر یادتان باشد در بحثی كه در فصل بیست و یكم تحت عنوان «فی كیفیة ربط
المتغیر بالثابت» داشتیم مطالبی ناقص ماند و سؤالاتی باقی ماند كه ما وعده دادیم به
فصل سی و سوم كه برسیم مطلب را تكمیل كنیم.
این دو بحث را نمی شود گفت عین یكدیگرند، ولی نزدیك به یكدیگرند. در
«ربط متغیر به ثابت» بحث بر سر این است كه علت هر متغیری باید متغیر باشد و
نمی تواند ثابت باشد. آنوقت این اشكال به وجود می آید كه اینكه علت هر متغیری
باید متغیر باشد، مستلزم تسلسل است (چون هر متغیری نیازمند به مغیِّر است و اگر
آن مغیّر، خودش متغیر باشد باز مغیّر دیگری می خواهد و منتهی به مغیّری كه غیر
متغیر باشد نخواهد شد) و براهین امتناع تسلسل در اینجا جاری است.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 130
به علاوه ما اثبات می كنیم كه همه [علل ] در نهایت منتهی می شود به ذات
واجب الوجود و ذات واجب الوجود از هرگونه نقصی مبرّاست و به همین دلیل از
هرگونه قوه و امكانی و قهرا از هرگونه تغیّری مبرّاست، پس همه متغیرات باید منتهی
بشود به ثابت علی الاطلاق. پس اشكال دیگر این است كه اثبات واجب الوجودِ
ثابتِ علی الاطلاق چگونه قابل جمع است با اینكه علت هر متغیری باید متغیر
باشد؟
اما در مسأله «ربط حادث به قدیم» عنوان مسأله «متغیّر» نیست، بلكه
«حادث» است و شامل حادثِ ثابت نیز می شود؛ یعنی در اینجا ملاكْ حدوث است
نه تغیّر. اینجا بحث بر سر این است كه علت حادث باید حادث باشد و اگر علت
حادث حادث باشد خود آن علت هم به حكم آنكه حادث است نیازمند به علت
است و اگر علت آن علت هم حادث باشد منتهی نمی شود به علتی كه بی نیاز از
معلول باشد، و عین همان اشكال (یعنی براهین امتناع تسلسل) در اینجا هم جاری
است.
می بینید كه اینجا دو عنوان داریم. این كه «هر متغیری باید منتهی بشود به
ثابت» یك مسأله است و اینكه «هر حادثی باید منتهی شود به قدیم» مسأله ای
دیگر. در باب «متغیر» ممكن است آن متغیری كه عنوان می كنیم، حادث (به معنی
اینكه ابتدای زمانی داشته باشد) هم نباشد، ولی در عین حال چون متغیر است
احتیاج به علت دارد، اما در باب «حادث» ملاكْ حادث بودن است و اگر فرض كنیم
حادثهایی داریم كه بعد از حدوث ثبات دارند و هیچ گونه تغیّر ندارند، اشكال شامل
آنها نیز می شود.
پس این دو مسأله نزدیك به یكدیگرند و شاید بهتر این بود كه هردو در یك
جا طرح و حل می شد، اما بارها گفته ایم كه این طور بی نظمیها در كلمات مرحوم
آخوند زیاد است؛ گاهی مطلبی را می گوید و از آن مطلب مطلب دیگری برایش
مطرح می شود و هنوز مطلب اول تمام نشده وارد آن مطلب دیگر می شود. در اینجا
ظاهرا از شیخ تبعیت كرده است؛ چون عنوان بحث گذشته ما (فی أنّه لایتقدّم علی
الزّمان شی ء الاّ الباری) عنوانی است كه شیخ برای یكی از فصول طبیعیات شفا قرار
داده است و ذیل همان فصل وارد بحث ربط حادث به قدیم شده است و مرحوم
آخوند هم كه در این فصل (فصل 33) بیشتر به همان حرفهای شیخ در طبیعیات شفا
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 131
نظر دارد، به آنچه كه شیخ ذیل آن فصل طرح كرده عنوان جدایی داده و آن را به
صورت فصلی مستقل مطرح كرده است.