در اینجا این حرف گفته می شود كه شیخ میان امكان استعدادی و امكان ذاتی- كه
در فلسفه اش این دو تفكیك نشده بوده- خلط كرده است
[1]. شیخ در برهان خودش
این طور می گوید: اگر ما برای زمان عدمی قائل باشیم كه آن عدم تقدم دارد بر وجود
زمان، در ظرف آن عدم آیا زمان ممكن است یا واجب یا ممتنع؟ واجب و ممتنع كه
نمی تواند باشد، پس ممكن است و اگر ممكن است این امكان جوهر است یا عرض؟
جوهر كه نیست، عرض است؛ پس باید قائم به محل و موضوعی باشد.
جواب می دهند كه این امكانی كه در مقابل وجوب و امتناع واقع می شود امكان
ذاتی است و امكان ذاتی را خود شما كه شیخ هستید می گویید امری است معقول و
- به اصطلاحی كه بعد متأخرین گفته اند- ظرف عروضش ذهن است و ظرف
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 124
اتصافش خارج، یعنی در خارج عارض بر شی ء نمی شود:
فمثل شیئیة أو امكان
معقول ثانٍ جا بمعنیً ثان
خود فلاسفه برهان اقامه می كنند كه امكان در خارج عارض بر شیئی نمی شود،
آن [كه عارض می شود] امكان ذاتی نیست، [امكان ذاتی ] یك انتزاع و اعتبار عقل
است. نه این است كه شیئی در خارج هست كه آن شی ء در خارج متصف به امكان
وجود می شود. نه خود ذات ماهیت در ظرف خارج معروض امكان است و نه آن
امكان ذاتی كه ما به ماهیت نسبت می دهیم به صورت یك صفت در موضوع قبلی
وجود دارد. آن چیز دیگری است، فقط اشتراك لفظی با امكان ذاتی دارد كه به آن
«امكان استعدادی» می گوییم.
بنابراین اینجا اصل این برهان خدشه بر می دارد و- در فصل 16 هم عرض
كردیم- از جمله چیزهایی كه در كلمات مرحوم آخوند لااقل یك تضاد و تناقض
ظاهری مشاهده می شود راجع به همین مطلب است كه آیا امكان استعدادی نوع
خاصی از امكان ذاتی است، پس واقعیت اینها دو چیز نیست؟ یا نه، امكان
استعدادی با امكان ذاتی فقط تشابه لفظی دارند و اشتراكشان اشتراك [لفظی است؟ ]
مرحوم آخوند در بعضی كلماتش در باب «مواد ثلاث» به همین عنوان [یعنی
اشتراك لفظی امكان ذاتی و امكان استعدادی ] تصریح می كند؛ بابی دارد درباره این
كه اطلاق امكان بر امكان استعدادی و امكان ذاتی به اشتراك لفظی و اسمی است،
بعد هم ادلّه زیادی می آورد، كه در منظومه هم همین آمده است. می دانید كه در
منظومه یك باب باز شده تحت این عنوان كه امكان ذاتی و امكان استعدادی فقط
اشتراك در لفظ دارند، مثل «شیر» و «شیر» است، شیر مایع و شیر بیابانی كه از نظر
معنا با یكدیگر وحدت ندارند. ولی در بعضی كلمات دیگر مرحوم آخوند ایشان
اصرار دارد كه امكان استعدادی را در واقع نوعی از امكان ذاتی تلقی كند و بگوید كه
امكان ذاتی در مادیات همان امكان استعدادی است.
به هر حال این خدشه و مناقشه به این برهان به این صورت وجود دارد. آیا این
برهان را می شود از این مناقشه نجات داد یا نمی شود، یا از راه دیگری می توان
استدلال كرد یا نمی توان، ما در فصل 16 بحث كرده ایم و حتی [درباره این كه ] راه
دیگری كه بهتر از این راه است برای این مطلب می شود ذكر كرد، در فصل 16 مطلب
را ذكر كردیم.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 125
[1] - . البته در كلمات مرحوم آخوند هم اشاره به این مطلب بود؛ عرض خواهم كرد.