بله، مرحوم آخوند به حركت توسطیه به آن نحوی كه دیگران قائلند، قائل نیستند و
درست هم هست. گو اینكه ایشان قائل به نوعی حركت توسطیه است ولی این را كه
واقعا برای هر حركتی یك واقعیت ثابت وجود داشته باشد كه بتواند معلول امر ثابت
باشد، قبول ندارد
[1].
اما مطلب این است كه بنا بر حركت توسطیه به همان شكلی كه قدما قائل اند نیز
ایراد مرحوم آخوند وارد است؛ چون روح ایراد این است كه آنچه می تواند رابط
باشد باید امر ثابتی باشد كه از ناحیه علتِ ثابتِ ازلی و ابدی كه نسبتش با همه
زمانها علی السویه است ایجاد شده باشد، ولی این امر ثابتْ حقیقتی است كه ثباتُه
عین التجدّد. اگر رابط باید این طور باشد، پس باید جوهر باشد. اما اگر بخواهید
حركت عرضی را رابط بدانید، فاعل باید [آن را به ] جعل تألیفی [ایجاد] كرده باشد؛
یعنی فاعل باید شیئی را كه یمكن أن یكون متغیرا و یمكن أن یكون ثابتا، متغیر كرده
باشد. اینجا افاضه امری كه فعلیتش عین قوه باشد و ثباتش عین تجدد، نیست.
آنوقت چنین فاعلی خودش هم باید متغیر باشد.
[1] - . ما این مطلب را در گذشته بحث كرده ایم.