حكما مسأله را این گونه حل كرده بودند كه علت حركاتی كه در طبیعت است
[خود] طبیعت است و طبیعت اگرچه ثابت است ولی به تنهایی علت نیست، بلكه با
یك سلسله شرایط علت است و این شرایط متغیرند و تدریجا پیدا می شوند. بعد اگر
می پرسیدیم «علت این شرایطی كه تدریجا برای طبیعت پیدا می شوند چیست؟ »
پاسخ می دادند: علت این شرایط امری است كه ثابتٌ من جهةٍ و متغیرٌ من جهةٍ؛ یعنی
ذات این امر از حیثی ثابت است و از حیثی متغیر. می پرسیدیم: آن امر چیست؟
جواب می دادند: خود حركت. همه این حركاتِ جزئی كه در عالم می بینید، ناشی از
طبایع اشیاء است، اما طبایع اشیاء چرا آثارشان را تدریجا بروز می دهند؟ مثلا این
حركتی كه در این درخت پیدا می شود، ناشی از طبیعت آن است، ولی چرا این
طبیعت، این حركت را مثلا در بهار انجام می دهد و در زمستان انجام نمی دهد؟
می گفتند: این بستگی دارد به امری كه نسبتش به همه حركات علی السویه است و
امری جاودانی است كه لا اوّلَ و لا آخر و امری است كه ثابت من جهةٍ و متغیر من
جهةٍ و آن، حركت وضعی فلك است.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 695
پس در عالم چیزی پیدا كردیم كه از یك حیث امری ثابت و ازلی و ابدی است
و از حیث دیگر متغیر است، حادث می شود و فانی می شود. می گفتند: حركت به
اعتبار ذات خودش امری ثابت است
[1]، ولی این امر ثابت نسبتش به اشیاء دائما
تغییر می كند و سبب می شود كه نسبت متحرك به اشیاء دائما تغییر كند. مثلا اگر
كبوتری از این دیوار به آن دیوار بپرد، از همان آغازِ حركتش امری وجود پیدا كرده
و آن «كون هذا الجسم متوسطا بین المبدأ و المنتهی» است كه یك حالت ثابت و
یكنواخت است. نگویید «اگر هم این جسم بایستد، باز بین المبدأ و المنتهی است» ؛
چون اگر این جسم بایستد، نه این طرفْ مبدأ است نه آن طرفْ منتها. «كونه متوسطا
بین المبدأ و المنتهی» یعنی بودنش به حیثی كه حالت توسط بین مبدأ و منتها را داشته
باشد؛ یعنی هر حدی از حدود این مبدأ و منتها را كه در نظر بگیرید، این شی ء نه در
آنِ قبل از وصول در آن جاست و نه در آنِ بعد از وصول؛ این خودش [یك ] حالت و
كون ثابت است. هواپیمایی كه از آمریكا به طرف ایران حركت می كند (فرض كنید
هجده ساعت طول می كشد) ، از اوّلی كه پرواز می كند چیزی به نام «حركت» وجود
پیدا كرده كه امری ثابت است. این امر ثابت سبب می شود كه نسبت متحرك با اشیاء
دیگر دائما عوض شود؛ یعنی این هواپیما نسبتش با حدودش دائما عوض می شود و
در دو «آن» در یك نقطه وجود ندارد و این حالت یك حالت ثابت است. پس اگر
قوه ای این حركت را در هواپیما ایجاد كند، امر ثابتی ایجاد كرده؛ یعنی هجده ساعت
امر ثابت ایجاد كرده. آن قوه ای هم كه از ازل فلك را به حركت درآورده، خودش
امری ثابت است، معلولش هم كه حركت [فلك ] است امری ثابت است، ولی این امر
ثابت سبب می شود كه نسبت افلاك با عالم طبیعت دائما عوض شود و وقتی این
طور شد، وضع و محاذاتها دائما در حال تغییر است. وقتی وضع و محاذاتها تغییر
كرد حرارتها دائما در حال تغییر است. مثلا خورشید كه در هر آنی نسبتش با عالم
تغییر می كند و نیز ماه و ستارگان كه در هر آنی نسبتشان با طبیعت تغییر می كند، قهرا
نوع تأثر طبیعت از آنها تغییر می كند و اشیاء در هر آنی درجه خاصی از حرارت را
می گیرند. این اختلاف حرارتها سبب هزاران حركت می شود، هوا را به حركت
درمی آورد و باد را به وجود می آورد و منشأ پیدایش بارانها و هزاران چیز دیگر
مجموعه آثار شهید مطهری . ج12، ص: 696
می شود و حادثها مرتبا پشت سر یكدیگر پیدا می شوند.
پس به این ترتیب ربط متغیر به ثابت توجیه می شود.
[1] - . آنها به حركت توسطیه قائل بودند.