بحث اصلی ما درباره ی این بود كه آیا قوانین و مقررات و همچنین اصول اخلاقی و اصول تربیتی لزوماً و ضرورتاً در طول تاریخ بشریت تغییر می كند و باید هم تغییر بكند و بنابراین هیچ قانونی وهیچ اصل اخلاقی و اصل تربیتی ثابت و جاوید نیست بلكه جبراً همه ی قوانین نسخ می شود، و یا این طور نیست؟ كه البته اگر گفتیم این طور نیست، معنایش این نیست كه همه چیز ثابت می ماند بلكه به این معنی است كه یك سلسله اصول و قوانین و مقررات هست كه باید ثابت بماند.

بحثی كه ما راجع به تاریخ كردیم برای همین مطلب بود و یك بحثی كه در جلسات پیش هم به طور اشاره گفته ایم و اكنون می خواهیم مفصلتر روی آن بحث كنیم- چون بحثی است كه امروز زیاد مطرح می شود و تا این بحث درست حل نشود، نمی توانیم ادعای خودمان را درباره ی اینكه یك سلسله مقررات زندگی بشر جاوید است و باید جاوید بماند، تثبیت كنیم- بحث درباره ی مسئله ای است به نام نسبیت اخلاق در مقابل مطلق بودن اخلاق، كه علمای جدید طرح كرده و مدعی هستند كه اخلاق و اصول تربیتی مانند خیلی از چیزهای دیگر- اگر نگوییم همه چیز دیگر- مفاهیم مطلق نیستند كه در همه ی مكانها و در همه ی زمانها یك جور صدق كند و یك جور درست باشد، بلكه یك سلسله امور و مفاهیم نسبی هستند كه درمكانهای مختلف و زمانهای مختلف تغییر می كنند.

این مقدمه را هم باید عرض كنیم كه در باب اخلاق بالخصوص، تكیه روی این مطلب است كه اخلاق را بر پایه ی حسن و قبح كه حكم عقل است مبتنی می كنند، می گویند: خُلق خوب آن است كه عقلاً زیبا باشد و در نزد عقل نیك شمرده شود و خلق بد آن است كه در نزد عقل زشت شمرده شود، و با دلایل و شواهد زیاد ثابت می كنند كه این حكمهای عقل كه «فلان خلق نیك است و فلان خلق زشت» یك حكم ثابت یكنواخت متساوی در همه جا نیست. عادات و آداب ملل مختلف را كه مورد مطالعه قرار داده اند، دیده اند در زمان واحد یك چیز در میان یك قوم و نزد عقول یك قوم، زیبا و مستحسن و لازم الرعایه شمرده می شود و همان چیز عیناً در میان قوم دیگری یك امر مستقبح و زشت شمرده می شود، و یا در زمانی یك چیز در میان قومی مستحسن شمرده می شده است و در زمان دیگر مستقبح.

بدیهی است كه وقتی معیار اخلاق حسن و قبح باشد، وقتی خود حسن و قبح (یعنی افكار و تشخیصها) از این نظر اختلاف دارد و تغییر می كند، طبعاً باید بگوییم اخلاق هم تغییر می كند.