بحث ما در جلسه ی پیش منتهی شد به اینجا كه قوانین اسلامی با تغییرات و تحولات زمان چگونه می تواند هماهنگی داشته باشد، تا چه رسد به مسئله ی راهنمایی [زمان. ] قانون اسلامی طبق خصلت ذاتی خودش ثابت و لایتغیّر است و زمان و مقتضیات زمان، متغیر و متحول. چگونه می تواند این امر ثابت و لایتغیّر با آن امر متغیر و متحول هماهنگی و انطباق داشته باشد؟ .

گفتیم كه بحث ما در دو قسمت است: یكی راجع به قوانین اسلامی كه می گوییم لایتغیّر است، و دیگر راجع به زمان كه گفته می شود متغیر است. و آیا آن كه می گویند لایتغیّر است، یعنی به هیچ معنا تغییرپذیر نیست؟ و آن چیزی هم كه می گویند متغیر است آیا صد درصد متغیر است؟ یا نه، در آنچه كه می گوییم متغیر نیست عناصر متغیری وجود دارد و در آن چیزی هم كه می گوییم متغیر است عناصری لایتغیّر وجود دارد و به همین دلیل است كه ایندو می توانند با یكدیگر هماهنگی داشته باشند.

بحث ما راجع به قوانین اسلام بود. قدر مسلّم آنچه كه در قوانین اسلام امكان ندارد، تغییر به معنی نسخ است؛ یعنی اسلام قانونی را وضع كند و بعد این قانون بلامورد بماند، به این معنا كه وضع زمان آنچنان تغییر كند كه اجباراً این قانون بایدنسخ بشود. آنچه كه اسلام نمی پذیرد این است كه قانونش نسخ بشود. ولی تغییر اعمّ از نسخ است. نوعی بلكه انواعی تغییر هست كه در متن خود قانون اسلام پیش بینی شده است؛ خودش دستور داده و به تعبیر دیگر به طور خودكار خود قانون متغیر می شود، نه اینكه نیازی داشته باشد كه قانون دیگری بیاید جای آن را بگیرد. این امر غیر از مسئله ی نسخ است و در سیستم قانونگذاری اسلام چنین چیزی هست.

چنین عنصر و بلكه عناصری وجود دارد كه به موجب آنها خود قانون در داخل خودش تغییر می كند بدون اینكه نیازی به نسخ وجود داشته باشد و در واقع خودش، خودش را عوض می كند و تغییر می دهد. برای این موضوع روی چند مطلب تكیه كردیم كه تكرار نمی كنیم. چون می خواهیم بحثی را كه آقای مهندس كتیرایی عنوان كردند مطرح كنیم، ناچار اشاره ای به سخن گذشته می كنیم.