عبارتی است از اقبال لاهوری كه عبارت بسیار خوبی است. اقبال از جمله كسانی است كه توجه فوق العاده ای به مسئله ی اسلام و مقتضیات زمان كرده از هر دو جهت؛ یعنی هم متوجه بوده كه اصلاً بشریت و تمدن به یك سلسله قوانین ثابت نیاز دارد و بدون آن، ترقی امكان پذیر نیست، و هم توجه داشته است كه برخلاف آنچه كهبعضی تصور می كنند این طور نیست كه قوانین اسلام همیشه یكنواخت و یكجور است و در زمانها و مكانهای مختلف به یك شكل اجرا می شود.

در كتابی كه به نام احیای فكر دینی در اسلام از او منتشر و ترجمه شده است- و كتاب عمیقی است- از اجتهاد به «نیروی محرّكه ی اسلام» تعبیر می كند. در نظر او نیروی محرّكه ی اسلام اجتهاد است.

این، سخن جدیدی نیست. از هزارسال پیش، ما عباراتی به همین معنا و مضمون داریم كه علمای اسلام اجتهاد را به عنوان نیروی محرّكه ی اسلام معرفی كرده اند.

می گوید:

اجتماعی كه بر چنین تصوری از واقعیت بنا شده باشد [1]، باید در زندگی خود مقوله های ابدیت و تغییر را با هم سازگار كند.

[مقصودش این است كه ] در جامعه باید این دو خصوصیت باشد: از یك جنبه ابدیت و ثبات و از جنبه ی دیگر تغییر، از یك وجهه ثابت و از وجهه ی دیگر متغیر. او معتقد نیست به جامعه ای كه از هر وجهه ای باید ثابت باشد، و هم معتقد نیست به جامعه ای كه آنچه بر آن حكومت می كند فقط تغییر باشد و هیچ وجهه ی ثابت نداشته باشد.

بایستی كه برای تنظیم حیات اجتماعی خود اصولی ابدی در اختیار داشته باشد؛ چه آنچه ابدی و دائمی است، در این جهان تغییر دائمی جای پای محكمی برای ما می سازد. ولی چون اصول ابدی به این معنا فهمیده شوند كه معارض با هر تغییرند، یعنی معارض با آن چیزی هستند كه قرآن آن را یكی از بزرگترین «آیات» خدا می داند (كه همان تغییر باشد) آن وقت سبب آن می شوند كه چیزی را كه ذاتاً متحرك است از حركت باز دارند.

شكست اروپا در علوم سیاسی و اجتماعی، اصل اول را مجسم می سازد (یعنی اینكه نمی خواهد به هیچ امر ابدی اعتراف كند) و بی حركتی اسلام در ظرف مدت پانصد سال اخیر، اصل دوم را مجسم می سازد [2] اصل طرح ما این است كه نه اسلام در ذات خودش به طور مطلق نامتغیر است (یعنی هیچ جنبه ی تغییر در آن وجود ندارد) و نه زمان و شرایط زمان این طور است كه جبراً همه چیز در آن تغییر می كند و باید هم تغییر كند. نه، بعضی چیزهاست كه تغییر نمی كند و یا لااقل باید تغییر نكند؛ یعنی ما باید جلو تغییرش را بگیریم و آن را ثابت نگه داریم تا حركت در مدار آن قرار بگیرد.

ما اول قسمت مربوط به اسلام را عرض می كنیم تا ببینیم در اسلام چه خصوصیاتی هست كه با آنكه نسخ نمی پذیرد و تغییری كه نسخ باشد در اسلام وجود ندارد، مع ذلك خود اسلام راه را برای تغییر باز كرده است.

یكی از مسائل این است: علمای اسلام (علمای «اصول» ) اصلی دارند، می گویند وضع و تقنین و جعل قوانین اسلامی از نوع قضایای حقیقیه در منطق است، نه از نوع قضایای خارجیه.

---