از نظر كسانی كه تاریخ را این طور مادی تفسیر می كنند، عدالت مفهومی ندارد. شما اگر كلمات خود ماركس و ماركسیستهای واقعی را بخوانید، می بینید اینها با اینكه به قول خودشان طرفدار كارگرند اما هرگز دم از عدالت نمی زنند. می گویند اشتراكیت، اما نه به دلیل اینكه اشتراكیت موافق با عدالت است. كسانی را كه طرفدار عدالت هستند از طریق اشتراكیت، تخطئه می كنند و آنها را سوسیالیستهای خیالی می نامند.

معتقد به سوسیالیسمی هستند كه منشأش عدالت نیست بلكه منشأش جبر زمان است، یعنی اوضاع اقتصادی جبراً جامعه را سوسیالیستی بكند. می گویند بشر اولیه به اشتراك زندگی می كرده و بعد تحت تأثیر علل اقتصادی افرادی پیدا شدند كه توانستند عده ای را دور خود جمع كنند و فئودالیسم به وجود آمد، بعد فرزند دیگری به وجود آمد كه همین سرمایه داری باشد. سرمایه داری در اثر تكامل ابزار تولید اساساً نمی تواند باقی بماند و تبدیل به اشتراكیت می شود. و لهذا می گویند اشتراكیت را از طریق علمی جستجو كنید یعنی از طریق جبر زمان، نه اینكه عدالت آن را ایجاب می كند.

ما اكنون نمی خواهیم وارد این بحث بشویم ولی حرف اینها از دو جنبه غلط است. یكی از این نظر كه می گویند تكامل ابزار تولید اجباراً بشر را به سوی سوسیالیسم می كشد. این طور نیست. الآن در دنیا راه حل هایی پیدا شده كهسرمایه داری تا اندازه ای خودش را حفظ كند و در عین حال جلو آن اشتراكیت را كه می گویند جبراً خواهد آمد، بگیرد. و دیگر از آن نظر كه راجع به عدالت است.

اصلاً اینها طبق تفسیری كه از بشر می كنند، منكر موضوع عدالت هستند. برای بشر وجدانی قائل نیستند و لهذا می گویند دنبال اشتراكی كه ریشه اش عدالت باشد نباید رفت، آن تخیل است. ما می گوییم این طور نیست. از نظر ما عدالت حكم اعتدال مزاج را دارد. حرف ما این است كه اجتماع كه از افرادی تشكیل شده است، در واقع از افرادی مركّب شده است. یك شب كه راجع به اصالت فرد و اصالت اجتماع بحث می كردیم عرض شد اجتماع تنها تألیف از افراد نیست، بلكه تركیب شده از افراد است. همان گونه كه هر تركیب زنده ای یك حالت اعتدال دارد و یك حالت انحراف، و در حالت انحراف بیماریِ آن تركیب است و اگر خیلی انحراف داشته باشد موت اوست و در حالت اعتدال بقا و حیات اوست، تركیب اجتماع نیز فی حد ذاته حالت اعتدالی دارد كه اگر اجتماع به آن وضع معتدل تركیب شده باشد، باقی می ماند و اگر انحرافی از این اعتدال پدید آید و كم و زیادی بشود همان حرف سعدی است:

او روی چهار طبع سركش گفته، شما روی یك چیز دیگر بگویید. مثلاً بدن انسان مجموعاً احتیاج به یك سلسله مواد دارد، مواد آلی و غیرآلی. احتیاج دارد به یك سلسله سلولها كه در خون انسان باید باشد. بدن یك فرمولی دارد، به زمان هم ارتباطی ندارد. در دو هزار سال قبل فرمول بدن همین بوده است، فرمول امروزش هم همین است. سلامت بدن به این است كه این فرمول باید ثابت باشد؛ یعنی وقتی كه خون شخص را تجزیه می كنند، این فرمول باید محفوظ باشد. كلسیم بدن باید به همان مقدار لازم باشد، اگر نباشد بدن مریض است.

عدالت برای اجتماع حكم همان اعتدال برای مزاج را دارد. البته اعتدال هم یك حد معینی ندارد و به اصطلاح عرض عریض دارد، یعنی در وسط نوسان دارد. اگر درست در وسط باشد، اعتدال كامل است. هرچه به این طرف یا آن طرف برود، اعتدال كمتر می شود و به جایی می رسد كه دیگر مردن است. اما این وسطها هرطور باشد زندگی است. هرچه اعتدال كاملتر باشد، سلامت بیشتر است. در تركیباجتماع هم همین طور است.

ما معتقدیم كه زمان تكامل پیدا می كند ولی به سوی عدالت و اعتدال؛ خودش می رود نه اینكه علل اقتصادی، دنیا را عوض می كند. علل اقتصادی یكی از علل مؤثر در كار بشر است؛ یعنی در زندگی بشر عوامل زیادی باید وجود داشته باشد، یكی از آنها علل اقتصادی است. این عوامل هم باید به یك نسبت معین وجود داشته باشد. اگر آن نسبت محفوظ باشد، جامعه سالم است و اگر نباشد، جامعه بیمار است.

اگرچه امشب عرایضم تمام نشد ولی دیگر خسته شده ام و همین جا آن را خاتمه می دهم.

خدایا عاقبت امر ما را ختم به خیر كن.