یك تفسیر دیگر نیز برای مقتضیات زمان می شود و آن اینكه تقاضای زمان به معنای این است كه احتیاجات واقعی در [طول ] زمان تغییر می كند؛ آنوقت احتیاجی كه بشر در هر زمان دارد، یك نوع تقاضا می كند.

می دانید كه محور فعالیت بشر احتیاج است؛ یعنی خدا انسان را در این دنیا با یك سلسله احتیاجات واقعی آفریده است. بشر به خوراك احتیاج دارد، به پوشاك احتیاج دارد، به مسكن، كشاورزی، خیاطی، تجمل، حمل و نقل، مسافرت، علم آموختن، وسایل فنی و. . . احتیاج دارد. احتیاج هم شوخی بردار نیست؛ یعنی عملاً انسان اجبار دارد كه به دنبال احتیاجات برود و از احتیاجات پیروی كند. اگر نكند، زمان حدش می زند. در این جور موارد است كه اگر كسی بخواهد نام جبر زمان را ببرد، برده است. یك سلسله از احتیاجات بشر است كه ثابت و لایتغیر است. بشر باید به روح خودش نظام بدهد، دستورالعمل اخلاقی بدهد و اینها در همه ی زمانها یك جور است. بشر باید به اجتماع خودش نظمی بدهد. آن نظام كلی در تمام زمانها یكی است. بشر باید به رابطه ای كه با خدای خودش دارد نظمی بدهد و این در تمام زمانها یك جور است. همچنین است در مورد بعضی ارتباطاتی كه بشر با مخلوقات دیگر نظیر زمین، درخت و حیوانات دارد. انسان بر گیاههای دنیا چه حقی دارد؟ گیاهها بر انسان چه حقی دارند؟ اینها احتیاجات ثابت و لایتغیر است.

ولی انسان برای تأمین همین احتیاجات، به یك سلسله ابزار و وسایل نیاز دارد.

وسایل در هر عصر و زمانی فرق می كند، چون وسایل در ابتكار خود بشر است.

دین به وسیله (البته مشروع) كاری ندارد. دین هدف را معین می كند و راه رسیدن به هدف را، اما تعیین وسیله ی تأمین احتیاجات در قلمرو عقل است. عقل كار خودش را به تدریج تكمیل می كند و هر روز وسیله ی بهتری انتخاب می كند، و بشر به حكم قانون اتمّ و اكمل (به قول علامه طباطبایی) می خواهد از هر راه كه ساده تر و كم خرج تر باشد به هدف خودش برسد. در جایی كه احتیاج انسان به وسیله عوض می شود، یعنی وسیله ای كه امروز مورد احتیاج است فردا كه تكمیل شد دیگر مورد احتیاج واقع نمی شود، باید تقاضای زمان تغییر كند. این جور چیزها واقعاً تقاضای زمان است. این تقاضاست كه صِرف پدیده و پسند زمان نیست، احتیاج واقعی حكم می كند.

هیچ احتیاج واقعی نیست كه اسلام جلو آن را گرفته باشد. اسلام جلو هوس را گرفته است. در وقتی كه تراكتور پیدا شده اگر كسی بگوید من با گاوآهن شخممی زنم، این محكوم است ولی اگر مد بالای زانو بیاید باید از آن جلوگیری كرد. این فیلمهای مهیّج و خانمان برانداز را نمی شود به عنوان پدیده قبول كرد. اگر وسیله ای پیدا شود، آن وسیله را می توان برای هدفهای مشروع و نامشروع استخدام كرد.

وسیله كه بیچاره زبان ندارد، مانند بلندگو كه كارش این است كه صوت را قوی می كند. آن بیچاره می گوید اگر ذكر خدا را بگویی من قویتر می كنم، اگر كفر هم بگویی من قویتر می كنم. رادیو فی حد ذاته ابزاری است كه هرچه در پشت آن دستگاه گفته شود با برد زیادی تحویل می دهد، اما زبان بسته آیا هیچ می گوید كه اینجا فلان تصنیف را بخوانید یا آیه ی قرآن را بخوانید؟ تلویزیون هم از همین قبیل است.

اگر كسی در مورد وسایلی كه انسان را به هدفهای صحیحش نزدیك می كند بگوید من نمی خواهم از این وسایل استفاده كنم و آنوقت كسی كه دنبال هدفهای نامشروع می رود از همین وسایل استفاده كند و این كه دنبال هدفهای مشروع می رود از این وسایل استفاده نكند، چنین شخصی محكوم به شكست است. مثل اینكه شما بگویید من مسلمانم و می خواهم هدف اسلامی را تعقیب كنم، می خواهم جهاد كنم و واقعاً هم قصد شما للّه است. دیگری در راه شیطان می خواهد بجنگد، در راه مادیگری و فساد می جنگد. اما او از وسایلی كه امروز پیدا شده است مثل توپ و تفنگ و خمپاره استفاده می كند و شما می گویید من به وسیله كار ندارم، می خواهم با كارد و شمشیر بجنگم. قطعاً شما محكوم هستید، هدف شما محكوم است. شما هدف خود را با دست خودتان محكوم كرده اید.