معتزله افرادی بودند كه در زمان خودشان به روشنفكری معروف بودند. روشنفكری به خرج می دادند و در این كار افراط می كردند. مثلاً اسم جن در قرآن برده شده است: قُلْ أُوحِیَ إِلَیَّ أَنَّهُ اِسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ اَلْجِنِّ [1]و یك سوره به نام «جن» داریم. اینها وجود جن را انكار می كردند و به طور كلی هرچه كه با عقل جور درنمی آمد به این معنی كه عقل آنان نمی توانست آن را حل كند، فوراً در صدد انكار آن برمی آمدند.

اشاعره درست برعكس بودند، هرچیزی را به مفهوم محسوسش حمل می كردند، یعنی برای هرچیزی یك معنای حسی در نظر می گرفتند. مثلاً ما كه می گوییم فلان كس آمده است و گفته است، مقصود از این «آمده است» این نیست كه با پای خودش آمده بلكه یعنی گفته است یا عقیده اش این است. آنها آنقدر جمود به خرج می دادند كه تعبیراتی را كه در قرآن راجع به خدا هست كه تعبیرات اولی و مجازی است، به واقع فرض می كردند. از همین احمد حنبل كه اشعری مذهب است سؤال می كردند كهاَلرَّحْمنُ عَلَی اَلْعَرْشِ اِسْتَوی [2]یعنی چه؟ خداوند بر تخت نشسته یعنی چه؟ می گفت: اَلْكَیْفِیَّةُ مَجْهولَةٌ وَ السُّؤالُ بِدْعَةٌ كیفیت را ما نمی دانیم، كسی هم حق سؤال كردن ندارد. می گفت: قرآن گفته است خدا روی تخت نشسته است، منتها تخت چگونه است و نشستن چگونه، ما نمی دانیم. قرآن خودش می گوید خدا جسم نیست ولی برهمه چیز احاطه دارد، خدا با همه ی اشیاء هست. این چطور می شود كه خدا تخت داشته باشد و روی آن بنشیند؟ ! می گفت: این دیگر به ما مربوط نیست.

در مقابل افراطكاری های معتزله كه در این جور مسائل تردید می كردند، اشاعره برعكس اگر در قرآنجاءَ رَبُّكَ بود، می گفتند خدا روز قیامت می آید. خدا را درست یك انسان فرض می كردند. اگر كسی می گفت این حرفها با عقل جور درنمی آید، می گفتند عقل حق مداخله ندارد. در اینجا هم باز روشی كه ائمه راهنمایی كردند روشی بود كه نه این بود و نه آن، راه معتدل بود، راهی كه نه افراطكاری بیجا بود و نه جمود احمقانه.

امشب می خواهم مثالهایی برای جمودهایی كه در تاریخ اسلام پیدا شده و ضربه هایی به اسلام زده است ذكر كنم. اولین جریان جمودآمیزی كه در تاریخ اسلام پیدا شد جریان «خوارج» بود. خوارج به اسلام زیاد ضربه زدند و ضربه ی اینها نه تنها از این ناحیه بود كه مدتی فساد كردند، یاغی شده و اشخاص بیگناهی از جمله حضرت امیرالمؤمنین را كشتند، بلكه غیر از اینها ضربه ی بزرگی به عالم اسلام وارد ساختند. خلاصه یك نوع خشكه مقدسی داشتند.

---