آیات 58، 59، 60 سوره ی نور نیز مربوط به همین مباحث است. تفسیر آنها را نیز ذكر می كنیم:

یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا لِیَسْتَأْذِنْكُمُ اَلَّذِینَ مَلَكَتْ أَیْمانُكُمْ وَ اَلَّذِینَ لَمْ یَبْلُغُوا اَلْحُلُمَ مِنْكُمْ ثَلاثَ مَرّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلاةِ اَلْفَجْرِ وَ حِینَ تَضَعُونَ ثِیابَكُمْ مِنَ اَلظَّهِیرَةِ وَ مِنْ بَعْدِ صَلاةِ اَلْعِشاءِ، ثَلاثُ عَوْراتٍ لَكُمْ، لَیْسَ عَلَیْكُمْ وَ لا عَلَیْهِمْ جُناحٌ بَعْدَهُنَّ طَوّافُونَ عَلَیْكُمْ بَعْضُكُمْ عَلی بَعْضٍ كَذلِكَ یُبَیِّنُ اَللّهُ لَكُمُ اَلْآیاتِ وَ اَللّهُ عَلِیمٌ حَكِیمٌ (58) `وَ إِذا بَلَغَ اَلْأَطْفالُ مِنْكُمُ اَلْحُلُمَ فَلْیَسْتَأْذِنُوا كَمَا اِسْتَأْذَنَ اَلَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذلِكَ یُبَیِّنُ اَللّهُ لَكُمْ آیاتِهِ وَ اَللّهُ عَلِیمٌ حَكِیمٌ (59) `وَ اَلْقَواعِدُ مِنَ اَلنِّساءِ اَللاّتِی لا یَرْجُونَ نِكاحاً فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُناحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِینَةٍ وَ أَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ وَ اَللّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (60) . .

ای كسانی كه ایمان آورده اید! بایست مملوكهای شما و كودكان نابالغ شما در سه وقت اجازه ی دخول بگیرند: پیش از نماز صبح، و هنگام نیمروز كه جامه های خویش می نهید، و بعد از نماز عشاء (كه آماده ی خواب می شوید) . این سه وقت، خلوت شماست. در غیر این سه وقت بر شما و بر آنان باكی نیست (كه بی اجازه واردشوند) . آنها و شما زیاد بر یكدیگر می گذرید. خداوند آیات را چنین بیان می كند.

خداوند دانا و حكیم است.

و چون كودكان شما به حد بلوغ رسیدند باید مانند دیگران اجازه ی ورود بگیرند.

خداوند آیات خویش را چنین بیان می كند. خداوند دانا و حكیم است.

زنان بازنشسته كه امید ازدواج ندارند باكی نیست در حالی كه خود را به زیوری نیاراسته اند و قصد خودنمایی ندارند جامه ی خویش به زمین نهند، و اگر از این نیز خودداری كنند برایشان بهتر است. خداوند شنوا و داناست.

در این آیات دو استثناء، یكی برای قانون كسب اجازه در وقت ورود در اتاق دیگران و دیگر برای قانون پوشش زنان ذكر شده است. آیه ی اول و دوم راجع به استثنای اول و آیه ی سوم راجع به استثنای دوم است.

قبلاً این دستور را شرح دادیم كه هركس می خواهد وارد محل خلوت دیگری شود باید اعلام كند و با كسب اجازه وارد شود، و گفتیم این دستور حتی در مورد محارم نزدیك مانند پسر نسبت به مادر، و پدر نسبت به دختر نیز جاری است. در این آیات دو طبقه از این دستور استثنا شده اند. برای این دو طبقه اجازه خواستن فقط در سه نوبت لازم شمرده شده است و در اوقات دیگر لازم دانسته نشده است. این دو طبقه عبارتند از:

1. اَلَّذِینَ مَلَكَتْ أَیْمانُكُمْ- مملوكان شما.

2. اَلَّذِینَ لَمْ یَبْلُغُوا اَلْحُلُمَ مِنْكُمْ- كودكان نابالغ شما.

سه نوبتی كه این دو دسته باید اجازه بخواهند عبارت است از: پیش از نماز صبح، و هنگام نیمروز كه افراد به خاطر گرما لباس رو را از تن درآورده استراحت می كنند، و بعد از نماز عشاء كه هنگام رفتن به رختخواب است.

در این مواقع معمولاً زن یا مرد در لباس غیرعادی هستند و چون تازه از خواب برخاسته اند (قبل از نماز صبح) و یا تازه می خواهند به خواب روند (بعد از نماز عشاء) و یا در حال استراحتند (وقت ظهر) معمولاً با لباس خواب بسر می برند. در چنین اوقاتی مملوكان و پسران نابالغ باید با كسب اجازه وارد اتاق شوند ولی در مواقع دیگر به علت احتیاج به رفت و آمدهای مكرر (طَوّافُونَ عَلَیْكُمْ بَعْضُكُمْ عَلی بَعْضٍ) استیذان لازم نیست. در این آیات سه نكته جلب توجه می كند: 1. اینكه «اَلَّذِینَ مَلَكَتْ أَیْمانُكُمْ » با موصولی كه برای جمع مذكر است(اَلَّذِینَ) ذكر شده است و حتماً شامل غلامان می باشد چنانكه در تفاسیر و روایات نیز تصریح شده است. از آن جمله روایتی است در كافی از حضرت صادق علیه السلام:

قالَ: هِیَ خاصَّةٌ فِی الرِّجالِ دونَ النِّساءِ. قیلَ: فَالنِّساءُ یَسْتَأْذِنَّ فی هذِهِ الثَّلاثِ ساعاتٍ؟ قال: لا وَلكِنْ یَدْخُلْنَ وَ یَخْرُجْنَ [1].

این دستور (اجازه خواستن در سه نوبت) مخصوص مردان است. سؤال شد كه آیا زنان باید اجازه بگیرند؟ فرمود: نه، همین طور می آیند و می روند.

اینكه غلامان در غیر این سه نوبت حق دارند بدون اجازه وارد اتاق زن شوند خود دلیل بر این است كه غلامان نیز وضع استثنائی دارند، و این خود شاهدی قوی می باشد بر اینكه در آیه ی پوشش هم كه قبلاً تفسیر كردیم جمله ی «ما مَلَكَتْ أَیْمانُهُنَّ » شامل غلامان نیز می باشد. حتی در آیه ای كه فعلاً مورد بحث است تعبیر به «مَلَكَتْ أَیْمانُكُمْ» شده است (با ضمیر مذكّر) یعنی لازم نیست كه برده، مملوك خود زن باشد.

در اینجا نباید اعتراض كرد كه اكنون رسم بردگی منسوخ شده است و برده ای وجود ندارد و پافشاری در این بحثها بی ثمر است، زیرا اولاً روشن شدن نظر اسلام در این مسائل ما را به هدف كلی این قوانین كه برخی از آنها مورد ابتلا نیز می باشد بهتر واقف می سازد، و ثانیاً اگر فقیه متهوّری جرأت كند چه بسا حكم غلامان را از راه ملاك و مناط، به موارد مشابه آن از قبیل خدمتكاران بتواند تعمیم دهد.

2. از جمله ی «طَوّافُونَ عَلَیْكُمْ بَعْضُكُمْ عَلی بَعْضٍ » فهمیده می شود: رمز اینكه در مورد غلامان و پسران نابالغ اجازه خواستن واجب نیست این است كه وجوب استیذان اینها به واسطه ی تكرّر آمد و شد موجب حَرَج و واقع شدن در مضیقه است.

درحقیقت اباحه ی در این موارد نیز از این باب است كه تكلیف موجب دشواری می شده است نه از این جهت كه تكلیف ملاك ندارد.

ما معتقدیم كه سایر استثناهای باب پوشش مثلاً استثنای وجه و كفّین و همچنین استثنای محارم نیز از همین قبیل است. قبلاً در این باره بحثی شد. به زودی دوباره مشروحتر بحث خواهیم كرد.

3. اطفالی كه در این آیه مكلف شده اند كه مانند مردان بزرگ در سه نوبت اجازه بگیرند اطفالی هستند كه به حد بلوغ نرسیده اند. بنابراین اطفال نابالغ ولو ممیّز و نزدیك به بلوغ، در غیر سه وقتی كه آیه تعیین شده است می توانند بدون كسب اجازه وارد خلوتگاه شوند.

این آیه علی الظاهر می تواند قرینه باشد كه مقصود از جمله ی «أَوِ اَلطِّفْلِ اَلَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلی عَوْراتِ اَلنِّساءِ» كه در آیه ی پوشش آمده است و قبلاً دو احتمال در معنی آن دادیم اطفال نابالغ است نه اطفال غیرممیّز.

و اما استثنائی كه درباره ی مسأله ی پوشش است: «وَ اَلْقَواعِدُ مِنَ اَلنِّساءِ اَللاّتِی لا یَرْجُونَ نِكاحاً فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُناحٌ. . . » .

این سومین استثناست در مسأله ی پوشش. استثنای اول و دوم در آیه ی 31 همین سوره و استثنای سوم در این آیه آمده است. در اینجا می فرماید:

«زنان از پاافتاده ای كه امیدی به ازدواج ندارند می توانند لباس روی خود را بر زمین نهند مشروط بر اینكه نخواهند خودنمایی و خودآرایی بكنند. در عین حال اگر جانب عفاف را رعایت كنند و خود را پوشیده دارند بهتر است و خدا شنوا و داناست. » .

مقصود از «قواعد» كیانند؟ مقصود زنان سالخورده ای هستند كه از جنبه ی زن بودن بازنشسته شده اند، یعنی دیگر مطلوب مرد- از نظر جنسی- واقع نمی شوند و لذا امیدی به ازدواج ندارند. ممكن است طمع داشته باشند ولی امید ندارند. جمله ی «أَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَّ » می فهماند كه زن دو نوع لباس دارد: یكی لباس بیرون و دیگر لباس داخل منزل. آنچه رخصت داده شده است این است كه زنان سالخورده می توانند لباس رو را دربیاورند ولی در عین حال به آنها اجازه ی خودنمایی و خودآرایی داده نشده است.

در روایات اسلامی حدود برداشتن پوشش برای زنان سالخورده تعیین گردیده است و ذكر شده كه جایز است روسری خود را بردارند:

اَلْحَلَبِیُّ عَنْ اَبی عَبْدِاللّهِ علیه السلام اِنَّهُ قَرَأَ «*اَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَّ» قالَ: اَلْخِمارُ وَالْجِلْبابُ. قُلْتُ: بَیْنَ یَدَیْ مَنْ كانَ؟ فَقالَ: بَیْنَ یَدَیْ مَنْ كانَ، غَیْرَ مُتَبَرِّجَةٍ بِزینَةٍ. فَاِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَهُوَ خَیْرٌ لَها [2].

عبیداللّه حلبی گفت كه امام صادق فرمود مقصود از «أَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَّ » روسری و چهارقد است.

گفتم جلو هركس كه بود؟ فرمود جلو هركس كه بود اما به شرط اینكه ساده باشد و نخواهد خودآرایی و خودنمایی كند.

از جمله ی «وَ أَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ » می توان یك قانون كلی استنباط كرد و آن این است كه از نظر اسلام هرقدر زن جانب عفاف و سَتر را بیشتر مراعات كند پسندیده تر است و رخصتهای تسهیلی و ارفاقی كه به حكم ضرورت درباره ی وجه و كفّین و غیره داده شده است این اصل كلی اخلاقی و منزلی را نباید از یاد ببرد.

---