اسلام عنایت خاص دارد كه انسان «خود» را بشناسد و جا و موقع خویشتن را در جهان آفرینش تشخیص دهد. اینهمه تأكید در قرآن در مورد انسان برای این است كه انسان خویشتن را آنچنان كه هست بشناسد و مقام و موقع خود را در عالم وجود درك كند و هدف از این شناختن و درك كردن این است كه خود را به مقام والایی كه شایسته ی آن است برساند.

قرآن كتاب انسان سازی است، یك فلسفه ی نظری نیست كه علاقه اش تنها به بحث و نظر و چشم انداز باشد، هر چشم اندازی را كه ارائه می دهد برای عمل و گام برداشتن است.

قرآن كوشاست كه انسان «خود» را كشف كند. این «خود» ، «خود» شناسنامه ای نیست كه اسمت چیست؟ اسم پدرت چیست و در چه سالی متولّد شده ای؟ تابع چه كشوری هستی؟ از كدام آب و خاكی و با چه كسی زناشویی برقرار كرده ای و چند فرزند داری؟ آن «خود» همان چیزی است كه «روح الهی» نامیده می شود و با شناختن آن «خود» است كه [انسان ] احساس شرافت و كرامت و تعالی می كند و خویشتن را از تن دادن به پستیها برتر می شمارد، به قداست خویش پی می برد، مقدّسات اخلاقی و اجتماعی برایش معنی و ارزش پیدا می كند.

قرآن از برگزیدگی انسان سخن می گوید، چرا؟ می خواهد بگوید: تو یك موجود «تصادفی» نیستی كه جریانات كور و كر- مثلا اجتماع تصادفی اتمها- تو را به وجود آورده باشد، تو یك موجود انتخاب شده و برگزیده ای، و به همین دلیل رسالت و مسئولیّت داری. بدون شك انسان در جهان خاكی قوی ترین و نیرومندترین موجودات است. اگر زمین و موجودات زمینی را در حكم یك «قریه» فرض كنیم، انسان كدخدای این قریه است. ولی باید ببینیم كه آیا انسان یك كدخدای انتخاب شده و برگزیده است و یا یك كدخدایی كه به زور و قلدری خود را تحمیل كرده است؟ فلسفه های مادّی، قدرت حاكمه ی انسان را صرفا ناشی از زور و قدرت انسان می دانند و مدّعی هستند كه انسان به علل تصادفی دارای زور و قدرت شده است.

بدیهی است كه با این فرض، «رسالت» و «مسئولیّت» برای انسان بی معنی است. چه رسالتی و چه مسئولیّتی؟ از طرف چه كسی و در مقابل چه كسی؟ امّا از نظر قرآن، انسان یك كدخدای انتخاب شده ی زمین است و به حكم شایستگی و صلاحیّت، نه صرفا زور و چنگال تنازع، از طرف ذی صلاحیّت ترین مقام هستی، یعنی ذات خداوند، برگزیده و انتخاب و به تعبیر قرآن «اصطفا» شده است، و به همین دلیل مانند هر برگزیده ی دیگر «رسالت» و «مسئولیّت» دارد: رسالت از طرف خدا، و مسئولیّت در پیشگاه او.

اعتقاد به اینكه انسان موجودی «انتخاب شده» است و هدفی از انتخاب در كار است نوعی آثار روانی و تربیتی در افراد به وجود می آورد، و اعتقاد به اینكه انسان نتیجه ی یك سلسله تصادفات بی هدف است نوعی دیگر آثار روانی و تربیتی در انسان به وجود می آورد.

خودشناسی به معنی این است كه انسان مقام واقعی خویش را در عالم وجود درك كند، بداند خاكی محض نیست، پرتوی از روح الهی در او هست، بداند كه در معرفت می تواند بر فرشتگان پیشی بگیرد، بداند كه او آزاد و مختار و مسئول خویشتن و مسئول افراد دیگر و مسئول آباد كردن جهان و بهتر كردن جهان است (او شما را از زمین بیافرید و عمران آن را از شما خواست) [1]، بداند كه او امانتدار الهی است، بداند كه بر حسب تصادف، برتری نیافته است تا استبداد بورزد و همه چیز را برای شخص خود تصاحب كند و مسئولیت و تكلیفی برای خویشتن قائل نباشد.

---