قوّه و نیرو نیازی به تعریف ندارد، عاملی كه اثری از او ناشی می شود به نام قوّه یا نیرو نامیده می شود. هر موجودی از موجودات جهان، منشأ یك یا چند خاصیّت و اثر هست، لهذا در هر موجودی، اعمّ از جماد و نبات و حیوان و انسان، قوّه و نیرو وجود دارد. قوّه اگر با شعور و ادراك و خواست توأم باشد به نام «قدرت» و یا «توانایی» نامیده می شود.

یكی دیگر از تفاوتهای حیوان و انسان با گیاه و جماد این است كه حیوان و انسان بر خلاف جماد و گیاه، پاره ای از قوّه های خویش را بر حسب میل و شوق و یا ترس و به دنبال «خواست» ، اعمال می كند. مثلا مغناطیس كه نیروی كشش آهن دارد به طور خود به خود و به حكم نوعی جبر طبیعی، آهن را به سوی خود می كشد.

مغناطیس نه از كار خویش آگاه است و نه میل و شوق یا ترس و بیمش اقتضا كرده است كه آهن را به سوی خود بكشد. همچنین است آتش كه می سوزاند و گیاه كه از زمین می روید و درخت كه شكوفه می كند و میوه می دهد.

امّا حیوان كه راه می رود، به راه رفتن خویش آگاه است و خواسته است كه راه برود و اگر نمی خواست راه برود چنین نبود كه جبرا راه برود. این است كه گفته می شود: «حیوان جنبنده ی با خواست است» . به عبارت دیگر، پاره ای از قوّه های حیوان تابع خواست حیوان است و در فرمان خواست حیوان است، یعنی اگر حیوان بخواهد، آن قوّه ها عمل می كنند و اگر نخواهد، عمل نمی كنند.

در انسان نیز پاره ای قوّه ها و نیروها به همین شكل وجود دارد، یعنی تابع خواست انسان است، با این تفاوت كه خواست حیوان میل طبیعی و غریزی حیوان است و حیوان در مقابل میل خود قدرت و نیرویی ندارد. حیوان همین كه میلش به سویی تحریك شد خود به خود به آن سو كشیده می شود. در حیوان قدرت مقاومت و ایستادگی در مقابل میل درونی خود و همچنین قدرت محاسبه و اندیشه در ترجیح جانب میلها و یا جانب امری كه بالفعل میلی به سوی آن نیست بلكه صرفا دوراندیشی اقتضا می كند، وجود ندارد.

امّا انسان چنین نیست. انسان قادر است و توانایی دارد كه در برابر میلهای درونی خود ایستادگی كند و فرمان آنها را اجرا نكند. این توانایی را انسان به حكم یك نیروی دیگر دارد كه از آن به «اراده» تعبیر می شود. اراده به نوبه ی خود تحت فرمان عقل است، یعنی عقل تشخیص می دهد و اراده انجام می دهد.

از آنچه گذشت روشن شد كه انسان از دو جهت یك سلسله تواناییها دارد كه سایر جاندارها ندارند:

یكی از جهت اینكه در انسان یك سلسله میلها و جاذبه های معنوی وجود دارد كه در سایر جاندارها وجود ندارد. این جاذبه ها به انسان امكان می دهد كه دایره ی فعّالیّتش را از حدود مادّیات توسعه دهد و تا افق عالی معنویّات بكشاند، ولی سایر جاندارها از زندان مادّیات نمی توانند خارج شوند.

دیگر از آن جهت كه به نیروی «عقل» و «اراده» مجهّز است، قادر است در مقابل میلها مقاومت و ایستادگی نماید و خود را از تحت تأثیر نفوذ جبری آنها آزاد نماید و بر همه ی میلها «حكومت» كند. انسان می تواند همه ی میلها را تحت فرمان عقل قرار دهد و برای آنها جیره بندی كند و به هیچ میلی بیش از میزان تعیین شده ندهد و به این وسیله آزادی «معنوی» كه باارزش ترین نوع آزادی است كسب نماید.

این توانایی بزرگ از مختصّات انسان است و در هیچ حیوانی وجود ندارد و همین است كه انسان را شایسته ی «تكلیف» كرده است و همین است كه به انسان حقّ «انتخاب» می دهد و همین است كه انسان را به صورت یك موجود واقعا «آزاد» و «انتخابگر» و «صاحب اختیار» در می آورد.

میلها و جاذبه ها نوعی پیوند و كشش است میان انسان و یك كانون خارجی كه انسان را به سوی خود می كشاند. انسان به هر اندازه كه تسلیم میلها بشود خود را رها می كند و به حالت لختی و سستی و زبونی در می آید و سرنوشتش در دست یك نیروی خارجی قرار می گیرد كه او را به این سو و آن سو می كشاند، ولی نیروی عقل و اراده نیرویی درونی و مظهر شخصیّت واقعی انسان است.

انسان آنجا كه به عقل و اراده متّكی می شود نیروهای خویش را جمع و جور می كند و نفوذهای خارجی را قطع می نماید و خویشتن را «آزاد» می سازد و به صورت «جزیره ای مستقل» در می آید. انسان به واسطه ی عقل و اراده است كه «مالك خویشتن» می شود و شخصیّتش استحكام می یابد.

مالكیّت نفس و تسلّط بر خود و رهایی از نفوذ جاذبه ی میلها هدف اصلی تربیت اسلامی است. غایت و هدف چنین تربیتی «آزادی معنوی» است.