از آنچه گفته شد معلوم شد كه انسان با همه ی وجوه مشتركی كه با سایر جاندارها دارد، فاصله ی عظیمی با آنها پیدا كرده است. انسان موجودی مادّی- معنوی است.

انسان با همه ی وجوه مشتركی كه با جاندارهای دیگر دارد، یك سلسله تفاوتهای اصیل و عمیق با آنها دارد كه هر یك از آنها بعدی جداگانه به او می بخشد و رشته ای جداگانه در بافت هستی او به شمار می رود. این تفاوتها در سه ناحیه است:

1. ناحیه ی ادراك و كشف خود و جهان.

2. ناحیه ی جاذبه هایی كه بر انسان احاطه دارد.

3. ناحیه ی كیفیّت قرار گرفتن تحت تأثیر جاذبه ها و انتخاب آنها.

امّا در ناحیه ی ادراك و كشف جهان. حواسّ حیوان راهی و وسیله ای است برای آگاهی حیوان به جهان. انسان در این جهت با حیوانهای دیگر شریك است و احیانا برخی حیوانات از انسان در این ناحیه قوی ترند. آگاهی و شناختی كه حواس به حیوان و یا انسان می دهد سطحی و ظاهری است، به عمق ماهیّت و ذات اشیاء و روابط منطقی آنها نفوذ ندارد. ولی در انسان نیروی دیگری برای درك و كشف خود و جهان وجود دارد كه در جانداران دیگر وجود ندارد و آن نیروی مرموز تعقّل است. انسان با نیروی تعقّل، قوانین كلّی جهان را كشف می كند و بر اساس شناخت كلّی جهان و كشف قوانین كلّی طبیعت، طبیعت را عملا استخدام می كند و در اختیار خویش قرار می دهد. در بحثهای گذشته نیز اشاره به این نوع شناخت كه مخصوص انسان است كردیم و گفتیم مكانیسم شناخت تعقّلی از پیچیده ترین مكانیسمهای وجود انسان است. همین مكانیسم پیچیده اگر درست مورد دقّت قرار گیرد، دروازه ی شگفتی است برای شناخت خود انسان. انسان با این نوع شناخت، بسیاری از حقایق را كه مستقیما از راه حواس با آنها تماس ندارد كشف می كند. شناخت انسان ماورای محسوسات را، بالاخص شناخت فلسفی خداوند، وسیله ی این استعداد مرموز و مخصوص آدمی صورت می گیرد.

امّا در ناحیه ی جاذبه ها. انسان مانند جانداران دیگر تحت تأثیر جاذبه ها و كششهای مادّی و طبیعی است، میل به غذا، میل به خواب، میل به امور جنسی، میل به استراحت و آسایش و امثال اینها او را به سوی مادّه و طبیعت می كشد. امّا جاذبه هایی كه انسان را به خود می كشد منحصر به اینها نیست، جاذبه ها و كششهای دیگر انسان را به سوی كانونهای غیر مادّی، یعنی اموری كه نه حجم دارد و نه سنگینی و نتوان آنها را با امور مادّی سنجید، می كشاند. اصول جاذبه های معنوی كه تا امروز شناخته شده و مورد قبول است امور ذیل است: