معنی وجدان و الهامات وجدانی همین جا كاملاً دانسته می شود: تذكر نفس، توجه به خود؛ و با توجه به خود، درك كردنِ اینكه چه چیزی ملایم و مناسب با این گوهر و جوهر است و چه چیزی متضاد با اوست و همین حالتی كه [به نام عذاب وجدان ] در همه مردم كم و بیش وجود دارد. این مسئله «عذاب وجدان» در بشر چیست؟ مسئله «رضایت وجدان» چیست؟ واقعا انسان وقتی یك كارهای خاصی را انجام می دهد، در عمق وجدان خویش راضی است و برای خود موفقیت می داند كه این كار را كرده، و وقتی یك سلسله كارهای دیگر را مرتكب می شود، در عمق وجدان خود چنان ناراضی است و چنان یك قوّه ای او را سركوفت و رنج می دهد و ناراحت می كند كه از هر زندان خارجی بدتر است. چقدر از جانیها بوده اند كه خودشان به پای میز محاكمه آمده اند و گفته اند مرا بكشید، من مستحق كشتن هستم. این چه احساسی است در انسان كه انسان نتواند خودش را تحمل كند؟ ! اغلب جانیها همین طور هستند. در همین داستان كربلا می خوانیم كه بسیار نادم و دچار كابوس بودند. یكی از آنها به پرده كعبه آویخته بوده كه: خدایا مرا بیامرز، اگرچه می دانم كه نمی آمرزی. این جز وجدان او چه بوده؟ خلبان هیروشیما عاقبت، كارش به دارالمجانین كشید. این الهام فجور و تقوا ناشی از همان ادراك ذات است، و این تنها و تنها با فلسفه ماوراء الطبیعی جور در می آید كه انسان تنها این كالبد و این بدن نیست، و مسئله انسانیت هم تنها و تنها با این فكر می تواند مفهوم و معنی داشته باشد. در آن مقالات «زن روز» مقاله مفصلی نوشتم كه دنیای اروپا از یك طرف انسان را بكلی از ارزش ساقط می كند و او را جز ماشین چیزی نمی داند، و از طرف دیگر سخن از حقوق بشر و حیثیت ذاتی بشر می راند. این خیلی حرف مضحكی است كه در مقدمه اعلامیه حقوق بشر آمده است: نظر به اینكه هر انسانی از انسانها دارای یك حیثیت ذاتی است كه به موجب این حیثیت ذاتی از یك نوع شرافتی برخوردار است. . . این حیثیت ذاتی چیست؟ انسانی كه شما معرفی كرده اید با این اتومبیلی كه من سوار می شوم فرقی ندارد جز اینكه اتومبیل پیچیده تری است. پس حیثیت ذاتی معنی ندارد، نه در من و نه در شما. من یك ماشین هستم و شما یك ماشین دیگر هستید. اصلاً بشر با غیر بشر فرق نمی كند، همه در حكم ماشین هستند. گاندی در كتاب این است مذهب من جملات بسیار عالیی در این باب دارد. پس این فلسفه است كه گذشته از اینكه به ما می شناساند كه محور و پایه اخلاق اسلامی چیست و یا لااقل یك پایه اخلاق اسلامی چیست، به ما نشان می دهد كه این اخلاق بر پایه منطقی قرار گرفته كه می تواند تمام آنچه را كه امروز ارزش اخلاقی می گویند- و در فلسفه های امروز زیر پای این ارزشهای اخلاقی بكلی خالی شده و خالی كرده اند- توجیه نماید.