در دفاع از حق به معنی دفاع از حقوق اجتماعی- كه یك اصل مسلّم در اسلام است- باز به قول فقها عمومات ما اختصاص به زن یا مرد ندارد. لا یُحِبُّ اَللّهُ اَلْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ اَلْقَوْلِ إِلاّ مَنْ ظُلِمَ [1]خدا فریاد كشیدن و بدگویی كردن را دوست نمی دارد مگر در مورد مظلوم. كلمه «مَنْ» اختصاص به زن یا مرد ندارد. یا آیه دیگر كه درباره شعر و شاعر می گوید: وَ اَلشُّعَراءُ یَتَّبِعُهُمُ اَلْغاوُونَ. `أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِی كُلِّ وادٍ یَهِیمُونَ. `وَ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ ما لا یَفْعَلُونَ. `إِلاَّ اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا اَلصّالِحاتِ وَ ذَكَرُوا اَللّهَ كَثِیراً وَ اِنْتَصَرُوا مِنْ بَعْدِ ما ظُلِمُوا [2]. قرآن با شعر به معنای آن تخیّل بافی ها كه فقط یكه وسیله تخدیر و سرگرمی برای افراد بشر است، موافق نیست. [به عبارت دیگر] اسلام با شعر تخیّلی و شعرهایی كه صرفا جنبه سرگرم كنندگی و در واقع جنبه تخدیری و جنبه انسان فاسدكنی دارد، موافق نیست. ولی پیغمبر فرمود: اِنَّ مِنَ الشِّعْرِ لَحِكْمَةً [3]. اسلام با كلام منظوم مخالف نیست. ممكن است در شعری حكمت باشد. آن وقت آن شعر، شعر به آن معنا نیست. قرآن شعرا را [مذمّت می كند] ، همان شعرایی كه در آن زمان بودند و در اغلب زمانها شعرا همان جور هستند و در میان آنها افراد معدودی مثل اقبال لاهوری، شاعرمسلكی پیدا می شود كه شعر را در خدمت هدف خودش قرار داده نه اینكه آن را به عنوان یك هنر هرجا كه شد مصرف كند. قرآن می گوید: أَ لَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِی كُلِّ وادٍ یَهِیمُونَ . در وادیهای مختلف حیرانند: یك روز مدح این، یك روز مدح آن، یك روز در این موضوع، یك روز در آن موضوع، یك روز یك چیزی را مدح می كند، روز دیگر همان چیز را مذمّت می كند، كه مظهر تامّ و تمام بی مسلكی است.

ولی اِلاَّ الَّذینَ امَنوا مگر شعرای با ایمان و به قول ما مسلكی و هدفدار كه شعرشان در خدمت ایمانشان است. امروز اگزیستانسیا لیستها می گویند ادبیات متعهد، شعر متعهد. حرف قرآن تقریبا همین مطلب است؛ با شعر مخالفت می كند مگر با شعر متعهد: مگر آنان كه مظلوم واقع شدند و با شعر دارند انتصار می كنند و كمك می خواهند، یعنی شعری كه شعار یك مظلوم است در برانگیختن مردم علیه ظالم. در اینجا هم تعبیر قرآن تعبیر مطلق و اعمّی است [و اختصاص به مرد یا زن ندارد. ] همچنین امیرالمؤمنین در تعبیراتشان در نهج البلاغه دارند كه: لایَمْنَعُ الضَّیْمَ الذَّلیلُ وَ لا یُدْرَكُ الْحَقُّ اِلاّ بِالْجِدِّ [4]. می فرماید: آدم ذلیل و زبون هرگز نمی تواند ضیم (یعنی خواری و ذلّت ظلم) را از خودش دفع كند، و به حق نتوان رسید مگر با جدّیت و تصمیم. اینها به تعبیر اصولیون یك عموماتی است كه آبی [5]از تخصیص است. اصولیین یك حرف بسیار زیبا و خوبی دارند، می گویند بسیاری از عمومات (یعنی كلّیات) قابل استثناء است؛ یك قاعده، یك قانون را ذكر می كنیم، بعد برایش استثناء ذكر می نماییم. ولی بعضی از عمومات و كلّیات است كه آبی از استثناء است؛ یعنی اصلاً لحن و منطق و طرز بیانش می گوید من استثناءناپذیر هستم، و اساسا استثناء برای آن معنی ندارد.

---