ماده ی فطر در هركجای قرآن كه آمده است متضمن مفهوم خلقت است، مثل: وجّهت وجهی للذی فطر السموات و الارض(در سخنابراهیم) یا: الحمد للّه فاطر السموات و الارض(كه به همین مناسبت نام سوره ی قبل از یس سوره ی فاطر شده است) . در قرآن در مورد آفرینش كلماتی از قبیل: خلق، ابداع، ابداء، انشاء، فطر و امثال اینها آمده است كه در هركدام عنایت خاصی هست و شایسته ی مطالعه و دقت است. درباره ی ماده ی فطر. . . [1]كلمه ی فطرت بر وزن فِعله است كه در زبان عربی مفید نوع است مثل جِلسه، مِشیه، و چون مفید نوع است مبین خصوصیت نوعی هر آفریده است و به عبارت دیگر مبین اقتضای خاص آفرینش هر موجود است. از این رو گفته می شود فطرت انسانی، فطرت حیوانی، فطرت نباتی [2]. به عبارت دیگر در این تعبیر توجه به میل و كشش سرشتی و نهادی است كه احیاناً در موجود خاص ممكن است وجود داشته باشد مثل وفا در سگ و بی وفایی در گربه، حرص به پول در موش و غیرت در خروس و بی غیرتی در خوك. ابن اثیر در النهایة به نقل از (هـ) (كل مولود یولد علی الفطرة) می گوید: الفَطر الابتداء و الاختراع و الفطرة: الحالة منه كالجِلسة و الرِّكبة. و المعنی انه یولد علی نوع من الجبلّة و الطبع المتهیّئ لقبول الدین فلو ترك علیها لاستمرّ علی لزومها و لم یفارقها الی غیرها و انما یعدل عنه من یعدل لآفة من آفات البشر و التقلید. . . و قد تكرر ذكر الفطرة فی الحدیث و منه حدیث حذیفة: «علی غیر فطرة محمد» اراد دین الاسلام الذی هو منسوب الیه. و منه الحدیث: «عشر من الفطرة» ای من السنّة یعنی سنن الانبیاء علیهم السلام. . . و فی حدیث علی: «و جبّار القلوب علی فِطَراتها» ای علی خِلَقها، جمع فِطَر، و فِطَر جمع فطرة، او هی جمع فطرة. . . سخن ابن عباس و منه حدیث ابن عباس قال: ما كنت ادری ما فاطر السموات و الارض حتی احتكم الیّ اعرابیّان فی بئر فقال احدهما انا فطرتهاای ابتدأت حفرها. . . و فیه انه قام رسول اللّه صلی الله علیه و آله حتی تفطّرت قدماه ای تشققت. . . الفَطْر- و یروی بالضم- فالفتح من مصدر: فطر ناب البعیر فطراً اذا شق اللحم و طلع. . . فَطَرْتُ الناقة افطُرُها: اذ حلبتها باطراف الاصابع فلا یخرج الاّ قلیلا. و اما بالضم (فُطْر) ظفهو اسم ما یظهر من اللبن علی حلمة الضرع. . . و فی حدیث معاویة: «ماء نمیر و حیس فطیر» ای طری قریب حدیث العمل. مفردات راغب: اصل الفطر انشق طولا. . . فطرت الشاة: حلبتها باصبعین. و فطرت العجین اذا عجنته فخبرته من وقته و منه الفطرة و فطر اللّه الخلق و هو ایجاده الشی ء و ابداعه علی هیئة مترشحة لفعل من الافعال فقوله: فطرة اللّه التی فطر الناس علیها، فاشارة منه تعالی الی ما فطرای ابدع و ركز فی الناس من معرفته تعالی و فطرة اللّه هی ما ركز فیه من قوته علی معرفة الایمان. سفینة البحار از مطرّزی نقل می كند كه: الفطرة: الخلقة، و از غوالی اللئالیحدیثكل مولود یولد علی الفطرةرا نقل می كند و می گوید:

سید مرتضی در غرر و درر در مقام توضیح و توجیه حدیث برآمده است. سفینه حدیثی نقل می كند كه: عن ابی بصیر قال اكلنا مع ابی عبد اللّه علیه السلام فاتانا بلحم جزور و ظننت انه من بدنته فاكلنا ثم اتانا بعسّ من لبن فشرب منه ثم قال لی: اشرب یا با كذا محمد فذقته فقلت: ایش؟ جعلت فداك. قال فقال: انها الفُطْرَة [3]. در قرآن سه تعبیر نزدیك به یكدیگر آمده است: فطرة، صبغة، حنیف. در مورد صبغة مفردات راغب می گوید: و قوله صبغة اللّه اشارة الی ما اوجده اللّه تعالی فی الناس من العقل المتمیز به عن البهائم كالفطرة و كانت النصاری اذا ولد لهم ولد غمسوه فی الیوم السابع فی ماء عمودیة یزعمون ان ذلك صبغة، فقال تعالی له ذلك و قال: و من احسن من اللّه صبغة. سفینة البحار، ماده ی صبغ: عن الصادق علیه السلام فی قوله تعالی: صبغة اللّه و من احسن من اللّه صبغة قال: الاسلام. بحار، چاپ جدید، جلد 3، صفحه ی 276، باب «الدین الحنیف و الفطرة و صبغة اللّه و التعریف فی المیثاق» نقل ازمعانی الاخبار: عن زرارة قال: سألت ابا جعفر علیه السلام عن قول اللّه عزوجل: حنفاء للّه غیر مشركین به فقلت: ما الحنیفیة؟ قال: هی الفطرة. مجلسی: اقول الذی یظهر من الاخبار هو ان اللّه تعالی قرّر عقول الخلق علی التوحید و الاقرار بالصانع فی بدأ الخلق عند المیثاق فقلوب جمیع الخلق مذعنة بذلك و ان جحدوه معاندة و سیأتی تمام الكلام فی ذلك فی كتاب العدل ان شاء اللّه تعالی. صفحه ی 279 نقل از توحید صدوق: عن زرارة عن ابی جعفر علیه السلام قال: سألته عن قول اللّه عزوجل:

حنفاء للّه غیر مشركین به و عن الحنیفیة فقال: هی الفطرة التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق اللّه، قال: فطرهم اللّه علی المعرفة.

قال زرارة: و سألته عن قول اللّه عزوجل: و اذ اخذ ربك من بنی آدم من ظهورهم. . . قال: اخرج من ظهر آدم ذریّته الی یوم القیامة فخرجوا كالذرّ فعرفهم و اذا هم صنعه و لولا ذلك لم یعرف احد ربّه و قال: قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم: كل مولود یولد علی الفطرة یعنی علی المعرفة بأن اللّه عزوجل خالقه فذلك قوله: و لئن سئلتهم من خلق السموات و الارض لیقولن اللّه. . . صفحه ی 279 نقل از محاسن: عن ابی جعفر علیه السلام قال: عروة اللّه الوثقی التوحید. و الصبغة الاسلام. صفحه ی 280: قال البیضاوی فی قول اللّه تعالی صبغة اللّه: ای صبغنا اللّه صبغته و هی فطرة اللّه التی فطر الناس علیها فانها حلیة الانسان كما ان الصبغة حلیة المصنوع او هدانا اللّه هدایته و ارشدنا حجته، او طهّر قلوبنا بالایمان تطهیره و سماه صبغة لانّه ظهر اثره علیهم ظهور الصبغ علی المصبوغ و تداخل قلوبهم تداخل الصبغ، او للمشاكلة فان النصاری كانوا یغمسون اولادهم فی ماء اصفر یسمونه العمودیة و یقولون هو تطهیر لهم و به تحقق نصرانیتهم. صفحه ی 280، نقل از محاسن (حدیث 16) . صفحه ی 281 غوالی اللئالی: قال النبی صلی الله علیه و آله: كل مولود یولد علی الفطرة حتی یكون ابواه یهوّدانه و ینصّرانه. مجلسی: قال السید المرتضی (ره) فی كتاب الغرر و الدرر. . . نهایة ابن اثیر، ج 1، ص 451 ماده ی حنف: فیه: خلقت عبادی حنفاء ای طاهری الاعضاء من المعاصی. . . و قیل اراد انه خلقهم حنفاء مؤمنین لما اخذ علیهم المیثاق: الست بربّكم قالوا بلی. فلا یوجد احد الاّ و هو مقرّ بان له ربّاً و ان اشرك به و اختلفوا فیه، و الحنفاء جمع حنیف و هو المائل الاسلام الثابت علیه. و الحنیف عند العرب من كان علی دین ابراهیم علیه السلام و اصل الحَنَف المیل. علیهذا حَنَف یعنی حق گرایی در اصطلاح امروز. رجوع شود به كتاب اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر صفحات 36 و 42 و 46 و غیر آنها درباره ی نفی طبیعت بشری. 1. فطرت دل، یا ذوق و احساس، یا عشق و زیبایی. 2. فطرت جسم (از مشتركات انسان و حیوان) . مسئله ی دیگر مسئله ی تغییرپذیری و تغییرناپذیری انسان است، اگر اصل فطرت را بپذیریم. مسئله ی دیگر مسئله ی تغییر خود فطرتاست كه از آن به «مسخ» تعبیر می شود. و از این مسئله است مسئله ی آزادی و فطرت كه سارتر و غیره از اگزیستانسیالیستها مسئله ی طبیعت قبلی را به عنوان اینكه آزادی انسان را نفی می كند مخالفت كرده اند- رجوع شود به اصالت بشر تألیف مصطفی رحیمی. ما دراین باره در ورقه های اخلاق اسلامی و در درسهای تعلیم و تربیت اسلامی در انجمن پزشكان و غیره بحث كرده ایم. رجوع شود به یوم الاسلام ص 37، سخن ویلیام جیمز راجع به اینكه نماز نسخ نمی شود. 1. تئوری فطرت و نظریه ی روح جمعی. 2. تئوری فطرت و نظریه ی گذار از كمّیت به كیفیت. 3. تئوری فطرت و نظریه ی كار خالق انسان است.

---