حقیقت توبه رجوع از سراشیبی به سربالایی است و به همین دلیل، سخت و دشوار است. حقیقت توبه انقطاع و بریدن از غیرحق و پیوند جدید و تجدید عهد با پروردگار است كه:

حقیقت توبه یك نوع انقلاب و قیام علیه مفاسد داخلی در كشور بدن است. همان طوری كه در اجتماع گاهی كه مفاسد زیاد می شود، از طرف عناصری كه به تنگ آمده اند و راضی به آن مفاسد نیستند قیام و انقلابی می شود و زمام قدرت و حكومت به دست گرفته می شود و مجرمین به زندان می افتند و مستضعفین روی كار می آیند، زبانهایی بسته و زبانها و قلمهایی آزاد می شوند، یوم تبدّل الارض غیر الارضمی شود، در توبه نیز عیناً چنین است. حقیقت توبه تطهیر است: ان اللّه یحب التوابین و یحب المتطهرین. حقیقت توبه اصلاح است: الاّ الذین تابوا و اصلحوا. حقیقت توبه همان است كه در ورقه های تحت عنوان منشأ نفسانی و روحی توبه بیانشده، مراجعه شود. این قیام و انقلاب، دلیل بر وجود عناصری صالح و لایق است.

كسی هم موفق به توبه می شود كه تمام وجودش فاسد و مرده نباشد، وجدانی و عقلی در یك گوشه زنده بوده باشند. چطور می شود از نظر روحی كه انسان از تمادی در گناه خسته می شود و توبه می كند؟ این خود یك مسئله ای است كه فعلاً نمی توان در اینجا بحث كرد [1]. در قرآن چند مورد بعد از توبه كلمه ی «اصلاح» آمده، مثل آیه ی 38 و 39 از سوره ی مائده: و السارق و السارقة فاقطعوا أیدیهما جزاء بما كسبا نكالاً من اللّه و اللّه عزیز حكیم. فمن تاب من بعد ظلمه و أصلح فان اللّه یتوب علیه. پس آدمی باید مصلح و خودخور باشد. از اینجا معلوم می شود كه ظهور مصلحین اجتماعی به منزله ی توبه ی اجتماع است. و همچنین است آیه ی 159 و 160 سوره ی بقره: ان الذین یكتمون ما انزلنا من البینات و الهدی من بعد ما بیناه للناس فی الكتاب اولئك یلعنهم اللّه و یلعنهم اللاعنون. الاّ الذین تابوا و اصلحوا و بینوا فاولئك اتوب علیهم و انا التواب الرحیم. و همچنین آیه ی 89 از سوره ی آل عمران: الاّ الذین تابوا من بعد ذلك و اصلحوا فان اللّه غفور رحیم. ایضاً سوره ی احقاف، آیه ی 15:

و وصینا الانسان بوالدیه احساناً. . . و اصلح لی فی ذریتی انی تبت الیك و انی من المسلمین. به اضافه ی اینكه این آیه توبه را اصلاح نسل آتیه نیز می شمارد. شاید تعبیر «اصلاح» به این عنایت است كه تنها ندامت و پشیمانی و عزم كافی نیست، باید خرابیهای گذشته و شكستهای گذشته را جبران كرد؛ خرابیها ترمیم و شكستها جبران و كمبودها تتمیم گردد، و شاید از آن جهت است كه توبه قیام و انقلاب است ولی قیام اصلاحی. از نكات باب توبه این است كه گناه اجتماعی از قبیل ریختن آبروی فرد در اجتماع، اصلاحش به این است كه حفظ حیثیت و اعاده ی حیثیت در اجتماع بشود و الاّ پشیمانی بین العبد و بین اللّه یا اعتذار مخفیانه جبران كننده ی اثر آن گناه نیست؛ یعنی نوع توبه متناسب است با نوع گناه، باید جبران كننده و محو كننده ی اثر خاص گناه باشد [2].

---