بلاذری در آخر فتوح البلدان آغاز پیدایش خط را در میان اعراب حجاز چنین ذكر می كند:

ابن النّدیم در الفهرست، فنّ اول از مقاله ی اولی، به قسمتی از گفته های بلاذری اشاره می كند [1]. ابن النّدیم از ابن عباس روایت می كند كه اوّل كسی كه خطّ عربی نوشت سه نفر از مردان قبیله ی بولان بودند كه قبیله ای است در انبار، و اهل حیره از مردم انبار فرا گرفتند.

ابن خلدون نیز در مقدّمه ی خویش فصل «فی انّ الخطّ و الكتابة من عداد الصنائع الانسانیّة» قسمتی از گفته های بلاذری را ذكر و تأیید می كند [2].

بلاذری با سند روایت می كند كه هنگام ظهور اسلام در همه ی مكّه چند نفر باسواد بودند. می گوید:

بلاذری فقط یك زن قرشی را نام می برد كه در دوره ی جاهلیّت مقارن ظهور اسلام، خواندن و نوشتن می دانست و او «شفاء» دختر عبد اللّه عدوی بود. این زن مسلمان شد و از مهاجران اوّلیه به شمار می رود. بلاذری می گوید:

بلاذری آنگاه چند زن از زنان مسلمان را نام می برد كه در دوره ی اسلام، هم می خواندند و هم می نوشتند، و یا تنها می خواندند. می گوید:

بلاذری سپس نام كسانی را كه در مدینه سمت دبیری رسول خدا را داشتند ذكر می كند، آنگاه می گوید مقارن ظهور اسلام فقط یازده نفر از مردم اوس و خزرج (دو قبیله ی معروف ساكن مدینه) صنعت خط، را می دانستند، و نام آنها را هم ذكر می كند.

معلوم می شود صنعت خط، تازه وارد محیط حجاز شده بوده است و اوضاع و احوال محیط آن روز حجاز چنان بوده كه اگر كسی خواندن یا نوشتن می دانست معروف خاص و عام می شد. افرادی كه مقارن ظهور اسلام این صنعت را می دانستند، چه در مكّه و چه در مدینه، معروف و انگشت نما، و معدود و انگشت شمار بودند؛ لهذا نامشان در تاریخ ثبت شد، و اگر رسول خدا در زمره ی آنان می بود قطعاً به این صنعت شناخته می شد و نامش در زمره ی آنان برده می شد، و چون اسمی از آن حضرت در زمره ی آنان نیست معلوم می شود به طور قطع او با خواندن و نوشتن سر و كار نداشته است.

---