1. آیه ی هدایت بر طریقه ی اقوم 2. قرآن از خصوصیاتش این است كه همواره بشر را از نظر منطق به مبارزه طلبیده است كه آیه ی فوق بهترین دلیل است. همچنین آیه ی دعوت به حكمت و موعظه ی حسنه. قرآن دعوت به تفكر و منطق كرده است و منطق خود را غالب دانسته و حجت بالغه را از آن [خود] دانسته است.

3. عصر ما عصر جنگ عقاید است [1]یعنی جنگ سیستمهای فكری، جنگ ایدئولوژیها. هر ایدئولوژی دارای نوعی سیستم فكری درباره ی اجتماع، سیاست، اقتصاد، اخلاق است و در این میان دارای نوعی سیستم فكری جهان بینی است كه زیرساز و مبنا و تكیه گاه همه ی تفكرات دیگر است.

4. نقش و وظیفه ی بزرگ مساجد در عصر حاضر. این نقش را در گذشته داشته و باید از نو به عهده بگیرد.

5. در صدر اسلام بیش از امروز مسلمین در مقام شناساندن و معرفی افكار و عقاید خودشان و اثبات استحكام منطقشان بودند، از برخورد و مواجهه با مخالفین و از شنیدن منطق آنها هرچند خشن و تند و صددرصد در جهت خلاف بود و عواطف مذهبی شان را جریحه دار می ساخت [باكی نداشتند] و امروز هم چنین نیازی هست.

6. جنگ عقاید و برخورد عقاید و آراء اگر به منظور كشف حقیقت باشد، همیشه به كشف حقیقت كمك می كند و اسلام هم با آن موافق است به خاطر اعتمادی كه به حقانیت خود دارد.

7. اسلام از خود مكتب دارد [2]. مكتب یعنی یك دستگاه منظم فكری مشتمل بر جهان بینی و ایدئولوژی و سیستم فكری خاص در مورد اخلاق، تربیت، سیاست، اقتصاد، حقوق مدنی و غیره.

8. انسان موجودی است كه فكر می كند، یعنی انسان برخلاف حیوان كه بر طبق غریزه حركت می كند او برطبق فكر و اندیشه حركت می كند. حركت از روی فكر موقوف به این است كه قبلاً هدف و منظوری در ذهن مشخص شده باشد و برای آن منظور راهی و روشی و وسایلی انتخاب شده باشد و آن راه و آن وسایل برای آن هدف مورد استفاده واقع شود.

در مطلق كارهای انسان این قانون هست. چیزی كه هست، انسانها گاهی فعالیتشان محدود است به شخص خودشان و آن اینكه دنبال هدفی می روند كه نیازهای شخص خود را برطرف سازند فارغ از جهان و اجتماع و بشریت و آنچه می گذرد. اینچنین افراد طرح و نقشه ای درباره ی اینكه بهتر است انسان و اجتماع چگونه باشد و طبعاً آمادگی برای فداكاری برای چنین هدفی ندارند. یك وقت افرادی به بیش از آنچه درباره ی شخص خودشان [است ] فكر می كنند و هدف و ایده ای دارند، میان آنچه هست و آنچه باید فرق می گذارند و طرحی و نقشه ای برای آنچه باید، دارند و یا وابسته هستند به مكتبی در این زمینه. اینها را می گوییم كه دارای ایدئولوژی می باشند.

همان طوری كه در ورقه های «جهان و انسان از دیده ی علی» گفته ایم، ایدئولوژی در جایی گفته می شود كه انسان طرز تفكر مخصوص درباره ی جهان و انسان و اجتماع داشته باشد و دارای نوعی طرح و نقشه برای زندگی عالی بشری باشد و به آن نقشه ایمان داشته باشد و در راه تحقق آن- كه برای او آرمان است- و در راه جامه ی عمل پوشانیدن به آن هدفها و طرحها كوشش و فداكاری نماید، با دیگران كه با او همفكر و هم عقیده اند تعاون و همكاری داشته باشد، برای نشر افكار و عقاید خود مجاهده نماید.

9. نظریات اسلام درباره ی جهان، علاوه بر مسأله ی خدا و صفات كمالیه ی خدا (رجوع شود به ورقه های «جهان بینی» ) :

الف. جهان یك آفریده است، قائم بالذات نیست و بلكه حادث است، از یك نقطه پدید آمده و به همان نقطه بازمی گردد.

ب. جهان به عبث، باطل، لعب آفریده نشده است.

ج. همه چیز از آنِ خدا بلكه از خدا و بازگشت همه چیز به سوی اوست.

د. نظام موجود نظام حسن بلكه احسن است، جهان بهترین جهان ممكن است.

هـ. جهان به عدل برپاست.

و. نظام اسباب و مسببات، واقعی است؛ هم بر مجردات حاكم است و هم بر مادیات.

ز. مشیت و اراده ی الهی عام است، شامل همه چیز است (قضا و قدر) .

ح. عالم غیب، مفاتح الغیب، لوح محفوظ، لوح محو و اثبات، مخازن و خزاین غیبی، مجردات امری، ملائكه و پستهای رسالت آنها ط. آنچه بر جهان حاكم است قانون است (سنة اللّه. . . و لن تجد لسنة اللّه تبدیلاً) و این نظام تنها فاعلی نیست، غائی نیز هست.

ی. هدایت و وحی و الهام در سراسر جهان یا. خوبی و بدی اضافی و نسبی دنیا بستگی دارد به طرزبرخورد انسان با آن.

یب. نیكی و بدی در همین جهان عكس العمل دارد.

یج. اصل تكامل در خلقت ید. جهان گاهواره ی تكامل انسان است.

10. نظریات اسلام درباره ی انسان- هم زشت و هم زیباست (اصل تضاد) :

الف. خلیفة اللّه و مأمور عمران زمین. اجتماع و بلكه جهان باید به دست انسان سامان یابد.

ب. امانتدار الهی ج. بالفطره معترف به خدا و بلی گوی الست د. مكرّم به كرامت الهی، دارای شخصیت و مختار؛ و منشأ شخصیت و كرامت، یكی اندیشه و دیگر اراده [است ] ، و اجتماع و بلكه جهان باید به دست انسان سامان یابد.

هـ. سایر امور برای او خلق شده است.

و. آزاد و مختار و مكلّف و متعهد و مسؤول و مسلط بر سرنوشت خویش است.

ز. افرادی از او برتر و بالاتر از ملائكه ح. (در زشتی) اضلّ از اَنعام ط. هَلوع- اذا مسه الشر جزوعاً و اذا مسه الخیر منوعاً. ی. عجول یا. كافر نعمت- ما اكفره. یب. فراموشكار و غافل- اذا مس الانسان الضر دعانا. . . یج. معجزات به اراده ی قویه ی انسان ید. منشأ خطاهای فكری انسان یه. انسان و تزكیه ی نفس و الهامات قلبی و عرفانی درنتیجه ی مراقبت یو. مسأله ی روح یز. غلبه ی رحمت بر غضب در مورد انسانیح. ارزش عقل و تعقل: مسأله ی اصالت [عقل ] و راسیونالیسم در فلسفه و اجتماع یط. غرائز انسان، وجدان علمی، وجدان اخلاقی، وجدان الهی و دینی و اینكه انسان فقط سودجو آفریده نشده است ك. عبادت برای پرورش فكر برای روشن شدن و پرورش اراده برای به كار بستن است.

كا. فكر باید با علم، و اراده با تقوا تقویت شود.

كب. توأم بودن نیازهای مادی و معنوی و وابستگی آندو، پیوستگی سعادت دنیا و آخرت 11. نظریات اسلام درباره ی اجتماع (رجوع شود به ورقه های «جهان بینی اسلامی، جامعه» شماره ی 7) :

الف. اجتماع یك موجود زنده است، دارای عمر و اجل معلوم و دارای بیماری و صحت. (امت، قوم) ب. افراد اجتماع سرنوشت مشترك دنیایی دارند.

ج. سرنوشت اجتماع در دست افراد است: ان اللّه لا یغیر ما بقوم. . . د. نقش ملأ و مترفین در اجتماع از نظر صلاح و فساد و از نظر مقاومت در برابر انبیا هـ. انبیا از میان چه طبقه ای برمی خاستند؟ و. روح تقلید و پیروی از نیاكان، از كبرا ز. مسأله ی محرك تاریخ از نظر اسلام ح. مسأله ی حق اجتماع و حق فرد (این مسأله داخل در ایدئولوژی است نه در جهان بینی) ط. مسأله ی حكومت، امامت كه آیا به نص است یا شورا (این مسأله نیز مانند مسأله فوق است. ) ی. نظام اصلی و ضامن بقای اجتماع عدل است.

یا. اجتماع متكامل است و اصول، ثابت.

یب. آیا اصل حاكم بر اجتماع و تاریخ تضاد است؟ یج. افراد بشر در عین اینكه از نظر تشریعی متساوی اند یعنی در برابر قانون متساوی اند (این جهت مربوط است به ایدئولوژی اسلامی) از نظر تكوینی دارای تفاوتهایی هستند كه در مورد زن و مرد می فرماید: «الرجال قوامونعلی النساء بما فضل اللّه بعضهم علی بعض» در عین اینكه در جای دیگر می فرماید: «بعضكم من بعض» یا در سوره ی زخرف، آیه ی 32 می فرماید:

اهم یقسمون رحمة ربك نحن قسمنا بینهم معیشتهم فی الحیوة الدنیا و رفعنا بعضهم فوق بعض درجات لیتخذ بعضهم بعضاً سخریاً و رحمة ربك خیر مما یجمعون. این آیه در دنبال این آیه است: «و قالوا لولا نزّل هذا القران علی رجل من القریتین عظیم» و در دنبال آن آیه این است:

و لولا ان یكون الناس امة واحدة لجعلنا لمن یكفر بالرحمن لبیوتهم سقفاً من فضة و معارج علیها یظهرون. و لبیوتهم ابواباً و سرراً علیها یتكؤون. و زخرفاً و ان كل ذلك لمّا متاع الحیوة الدنیا والاخرة عند ربك للمتقین. برای این بحث رجوع شود به تفسیر المیزان، ذیل همین آیات.

ایضاً كتاب وحی و نبوت شریعتی، صفحات 238- 243. خود قانون توارث و نظریه ی اصلاح نژاد كه الكسیس كارل در آخرین فصل كتاب انسان موجود ناشناخته آورده است، دلیل بر این مطلب است.

آیه:

ان اللّه اصطفی ادم و نوحاً و ال ابراهیم و ال عمران علی العالمین.

ذریة بعضها من بعض واللّه سمیع علیم. (آل عمران، 33 و 34)ایضاً درباره ی انبیا:

و لقد اخترناهم علی علم علی العالمین. (دخان، 32) در سوره ی حدید، آیه ی 26 می فرماید:

و لقد ارسلنا نوحاً و ابراهیم وجعلنا فی ذریتهما النبوة والكتاب. نوح می گوید:

رب لاتذر علی الارض من الكافرین دیاراً. انك ان تذرهم یضلوا عبادك و لایلدوا الاّ فاجراً كفاراً. (سوره ی نوح، 26 و 27) ایضاً خطبه ی نهج البلاغه (خطبه ی اول) درباره ی شجره ی انبیا و اینكه رسول اكرم از این شجره ی پاك است.

در اینجا باید راجع به نظریه ی ارسطو درباره ی بردگان كه گفته است:

بردگان آفریده شده اند تا آنها كارهای پست را بكنند و یونانی فكر كند و بیندیشد [بحث شود. ] این یك نوع طرز تفكر است كه اساساً آنها را در ردیف حیوانات باركش برای باركشی فرض كرده است و طبعاً از نظر قانونی نیز نباید آنها را در سطح اربابان قرار داد (رجوع شود به كتاب السیاسة ارسطو و به آخر الهیات شفا و به ورقه های «بردگی» ) .

---