عطف به ورقه های «جهان بینی اسلامی» شماره ی 18 و ورقه های «توحید، مكتب، جهان بینی» راجع به بهترین جهان بینی، در تعریف جهان بینی گفته می شود: «اظهارنظر و ارزیابی در باب مجموع هستی و حقیقت» یا «كیفیت تفسیر و تحلیل جهان و انسان» . جهان بینی طبعاً فلسفه است [1]. هرگونه بینشی كه به جهان شكل خاص و صورت خاص بدهد و [جهان را] در نظام خاص ببیند كه سیستم فلسفی خاصی را ایجاب كند، آن را جهان بینی می نامیم. از قبیل دو نوع عقیده درباره ی یك انسان كه فقط اختلاف عقیده درباره ی شخصیت یك انسان منشأ دو نوع عقیده می شود، اما اینكه مثلاً فلان كس انگشتهایش بلند است یا كوتاه، تأثیری در شخصیت او و در ساختن عقیده ی جداگانه درباره ی او ندارد. مثلاً اینكه:

الف. جهان زنده است و حیات و شعور و آگاهی بر آن نظارت دارد یا نه؟ ب. آیا به حق و عدل برپاست و هدف دارد یا نه؟ و آیا هدف، ایصال هر موجود است به كمال خود یا نه؟ ج. آیا جبر حاكم است یا اختیار؟ د. آیا جهان بالاترین كمال ممكن را دارد یا ناقص است؟ هـ. آیا ثابت است یا متكامل؟ و. آیا زشت است یا زیبا، دوست داشتنی است یا نه؟ ز. آیا صادق و صریح است یا غدّار و فریبكار؟ ح. آیا روشن است یا تاریك؟ ط. آیا سنن و نظاماتی دارد یا آنارشی بر آن حكومت می كند و هوا و هوس و لعب بر آن حاكم است؟ ی. آیا اجزای جهان متشتت است یا مجموعه ای است بهم پیوسته؟ عناصری كه در نوع جهان بینی تأثیر دارد همین عناصر است كه گفته شد. اكنون ببینیم مشخصات یك جهان بینی خوب چیست.

منطقی بودن:

الف. منطقی بودن و قابل استدلال بودن. اگر یك جهان بینی منطقی بود، از نیروی منطق و فلسفه و علم حمایت می شود و این نیرو پشتوانه ی اوست و این جهت شانس پیروزی او را زیاد می كند، برخلاف یك جهان بینی تعبدی محض مانند تثلیث مسیحیت.

منطقی بودن، یك جهان بینی را از ابهام و تاریكی خارج می كند و در فضای روشن منطق و علم و اندیشه وارد می سازد. ب. ساده بودن، مكانیسم ساده داشتن [2]، پیچیده نبودن. بدیهی است كه مكانیسم پیچیده، هر چند منطقی و علمی باشد چون از اندیشه ها دور است شانس موفقیت و پیروزی اش كم است، تنها طبقه ی خواص آن را می پذیرند. البته منافاتی نیست میان ساده به معنی مفهوم بودن و عمیق بودن، بلكه عمیق بودن خود عاملی برای پیروزی و موفقیت است. پس درحقیقت باید این مشخِّص را چنین بیان كنیم: سهل و ممتنع بودن.

تكلیف سازی:

ج. تكلیف ساز و جهت بخش و هدف ده بودن، یعنی طوری باشد كه شخص احساس تكلیف و وظیفه كند و تكلیف انسان را روشن كند. گاهی جهان بینی به شكلی است كه انسان در جهان مانند فردی است كه در منطقه ای زندگی می كند كه زندگی زندگی جنگلی است، نه حسابی است و نه كتابی و نه تشویقی و ترغیبی و تقدیری و قهراً احساس آزادی و بی مسؤولیتی می كند. و ممكن است در منطقه ای زندگی كند كه جرایم و تخلفات مجازات دارد و بالأخره هرچند ظالمانه ولی نظامی و حسابی و كتابی در كار است، اگر كوچكترین تخلفی در كار باشد شدیدترین مجازاتها را در پی دارد. درصورت دوم است كه آدمی، ولو به حكم زور و جبر، احساس تكلیف و وظیفه می كند.

فلسفه ی پوچی:

افراد در جهان از نظر جهان بینی بر دو قسم اند. بعضی خیال می كنند همه ی راهها به پوچی و هیچی منتهی می شود، هركاری بكنیم آخر چی؟ هیچ چی. جهان بینی های مادی چنین است. فلسفه ی پوچی و نهیلیسم امروز دنباله ی فلسفه ی مادی است. قسم دوم برعكس، اجمالاً می داند كه همه ی راهها به پوچی و هیچی منتهی نمی شود، به یك حساب و به یك قدرت قاهره ولو جبار ایمان دارد، برای فرار از عذاب هم كه شده است خود را مكلّف و مسؤول می داند. این جهت بالأخره تكلیف و جهت را روشن می كند و یك حركتی ولو غم انگیز را به دنبال خود دارد.

جاذبه داشتن و آرمان ساز بودن و عشق آفرینی:

د. جاذبه داشتن و آرمان ساز بودن. تنها تكلیف ساز بودن كافی نیست؛ جهان بینی خوب باید هدفهای شوق برانگیز و آرزوخیز داشته باشد، عشق آفرین باشد.

موتور جهان بینی و چراغ آن:

جاذبه ی هر جهان بینی نیروی اصلی محرك اوست، به منزله ی حرارتی است كه در پیكر انسانها پیدا می شود، موتور آن جهان بینی است همچنان كه منطقی بودن چراغ و نورافكن آن جهان بینی است. یك جهان بینی خوب نشاطبخش و دلگرم كن است.

اینچنین جهان بینی [باید] یك سلسله عناصر مادی و عناصر معنوی داشته باشد كه شوقها را در زندگی برانگیزد و در متن زندگی به حركت آورد.

چه جهان بینی هایی جاذبه و آرمان ندارند؟ :

جهان بینی هایی كه هر یك از كار دنیا و آخرت را جدا و متعلق به دنیایی جداگانه می دانند مانند مسیحیت، و جهان بینی هایی كه به هستی و حیات بدبین اند و زندگی را رنج و سعادت را در خلاص از این رنج می دانند مانند مانویت و بودایی جاذبه ندارند و در متن زندگی آرمان ساز نیستند؛ ممكن است خیال ساز باشند كه در خارج از متن زندگی آرزوهایی را برانگیزند، مانند قدرتهایی كه جوكیها پیدا می كنند. ولی یك جهان بینی خوب آن است كه در متن زندگی جاذبه ایجاد كند و خود زندگی را پر از نشاط نماید. جنبه ی دنیایی و اجتماعی یك جهان بینی بر جاذبه ی آن می افزاید.

تقدس بخشی:

هـ. تقدس بخشی و فداكارسازی. یكی از مشخصات لازم و ضروری یك جهان بینی این است كه قادر باشد به هدفهای اجتماعی تقدس ببخشد و تعالی بیافریند و حس پرستش در افراد نسبت به مقدساتی كه در ایدئولوژی خود دارد ایجاد كند.

ایده آل اخلاقی داشتن و خیر اخلاقی داشتن و ارزشهای معنوی داشتن و توجیه كننده ی فداكاریها بودن:

به عبارت دیگر، جهان بینی زیربنای ایدئولوژی است. یكی از مشخصات ایدئولوژی خوب این است كه ایده آلهای اجتماعی اش مقدس و قابل پرستش باشد و حس فداكاری افراد و گذشت از منافع فردی را برانگیزد، و این كار تنها از جهان بینی آن ایدئولوژی كهزیرساز و تكیه ی فكری و اعتقادی اوست ساخته است. به عبارت دیگر در یك مكتب، ایده آل اخلاقی داشتن، خیراخلاقی داشتن، ارزشهای معنوی داشتن از لوازم است، و بر این پایه است كه فداكاری در آن مكتب توجیه می شود و معقول و منطقی می گردد.

اصل متعارف بودن یا حضور در همه ی مسائل:

و. استعداد زیربنایی؛ یعنی بتواند پایه و مایه ی همه ی شؤون زندگی قرار گیرد، به منزله ی اصل متعارف یا اصل موضوعی باشد كه در همه ی مسائل به كار می آید، همه ی شؤون به منزله ی شاخه باشند و آن به منزله ی ریشه كه همه از او تغذیه می كنند.

روح و حیات پیكر بودن:

به عبارت دیگر، بتواند در همه ی مسائل حضور داشته باشد، نقش روح و حیات را در پیكر داشته باشد كه در تمام پیكر سریان دارد، مثلاً بتواند حقوق خانوادگی، حقوق سیاسی، حقوق قضایی، حقوق اجتماعی و اقتصادی و حتی حقوق و حدود معاشرت و حتی با خود بودن را نیز مشخص سازد.

هماهنگ سازی:

ز. هماهنگ سازی. بتواند تناسب و همكاری و همگامی معقول و منطقی میان همه ی شؤون برقرار كند، همه ی شؤون را به یكدیگر مربوط كند و آنها را به یكدیگر تطبیق دهد و متناسب سازد، درست مانند روح كه اجزای بدن را متناسب و هماهنگ می سازد.

تعهدآوری و مسؤولیت:

ح. تعهدآوری و ایجاد مسؤولیت نسبت به اجتماع، مسؤولیت وجدانی و خارج ساختن از بی طرفی و بی تفاوتی. این نیز به نوبه ی خود یك نیروی محرك است. به عبارت دیگر مقیدسازی و پیونددادن و مرتبط و متصل كردن افراد به یكدیگر.

ط. توجیه صحیح حیات و زندگی كه به پوچی منتهی نشود.

اینهاست مشخصات یك جهان بینی خوب. چنانكه ملاحظه می شود تنها جهان بینی توحیدی است كه از این مشخصات به طور كامل برخوردار است.

از مجموع آنچه گفته شد معلوم شد كه یك جهان بینی از چند قدرت و نیرو باید بهره مند باشد:

الف. قدرت منطق ب. قدرت سهل و ساده و قابل جذب و هضم [بودن ] قدرتهای یك جهان بینی خوب:

ج. قدرت تكلیف سازی د. قدرت كشش و شوق برانگیختن و آرمان دادن و عشق آفرینی هـ. قدرت تقدس بخشیدن به هدفها و فداكار ساختن افراد و. قدرت زیربنایی برای همه ی مسائل ز. قدرت هماهنگ سازی ح. قدرت ایجاد تعهد و مسؤولیت

---